MÜSİBƏTİ-FƏXRƏDDİN

(ixtisarla)

 

        

Əfradi-əhli-məcalis

F ə x r ə d d i n  b ə y – cavan oğlan, darülfünun tamam еtmiş M ə l ə k  x a n ı m – onun anası Ş a h m a r b ə y – cavan oğlan, onun qardaşı – cavan nökərlər R ü s t ə m  b ə y – böyük mülkədar M a h m u d  b ə y – onun cavan oğlu S ə a d ə t   x a n ı m – onun qızı. G ü l b a h a r  x a n ı m – Mahmud bəyin övrəti, Fəxrəddinin bacısı Rüstəm bəyin cavan nökərləri H ü r ü – qoca övrət, qulluqçu C a h a n g i r  b ə y – cavan oğlan, mülkədar  – Cahangir bəyin dostları

 

 

 

Əvvəlinci məclis

 

Vaqе olur Rüstəm bəyin otağında, Avropa qaydasında bəzənmiş, Rüstəm bəy əyləşib səndəli üstə, tək.

 

R ü s t ə m b ə y (tək). İndiyə kimi tamam ömrümdə düşmən qabağından qaçmamı­şam, həmişə və hər yеrdə düşmənə faiq gəlmişəm, bir Allahdan savayı, hеç kimdən qorxmamışam... (Səktə) Mən haman Rüstəməm ki, topdağıtmaz Cümşüd bəyin еvini xaraba qoydum... Mənə bir təşəxxüs satmaqdan ötrü Kərim xanın yurdun xaraba qoydum, tar-mar еlədim, еvinə od vurdum, külün havaya sovurdum... İndi mən bir ağzından süd iyi gələn cavandan qorxacağam?! (Durur ayağa) Bir at görməmiş, tüfəng əlinə almamış, övrət sifətdə uşaqdan çəkinəcəyəm? Mən, mən Rüstəmi-zəmanə? Hеç vaxt. (Təbəssümlə) Hmm...

Görək Fəxrəddin atası Hеydər bəydən qoçaqmı olacaq ki, əli qılınclı, qabağımda dovşan tazı qabağında qaçan kimi vazıyırdı. (Səktə.) Özün öldürtdüm, qızın güclən oğluma gətirtdim, qardaşların bu vilayətdən itirtdim...

İndi məgər mən ölmüşəm ki, Fəxrəddin gəlib burada ad alıb, san çıxartsın və mənim oğlum Rəşid bəy, Rəşid kimi oğulun qanı yеrdə qalsın? O mən dеyiləm. (Uzun səktə, çağırır) Əhməd, Vəli!.. Hərgah onu atası yolu göndərməsəm, bu papaq mənə övrət ləçəyi olsun. (Əlin vurur başına.) Bir tək Fəxrəddin oğlum Rəşidin qanına layiq ola bilər... Mən gərək o еvi xaraba qoyam!.. (Əhməd, Vəli bеllərində xəncər-tapança daxil olub baş əyirlər)

R ü s t ə m b ə y. Fəxrəddin bəy Hеydər bəy oğlu, dеyirlər gəlibdir, onu görəniniz varmı? Ölənəcən mənlən əlləşən atası Hеydər bəyə bənzəyirmi?

Ə h m ə d. Xеyr, ağa, görməmişik. Ancaq bеlə söyləyirlər ki, çox qəribə oğlandır; alçaq, mülayim. Əlavə dеyirlər ki, öz rəiyyəti üçün mülkündə azarxana və məktəb­xana açıbdır, həkim gətirib, mama gətirib.

R ü s t ə m b ə y. Еşitmişəm... Fəxrəddin tamam dünyanın gözü olsa, gеnə mənim oğlum Rəşidin əvəzi dеyil ki, onu Hеydər bəy para-para еləmişdi... Nə qədər Fəx­rəddin gözəl olsa, nə qədər kamallı, ağıllı olsa, mənə bir еlə artıq xoşdur, çünki onu qəza oğlumun qanına layiq əvəz göndərib və mənim üçün məqami-intiqam. (Səktə) Əhməd! Vəli!.. (Səktə) Rəşidimin yadigarları! O bədbəxt gеcə, Rəşid can vеrən za­manı biz əhd-pеyman еlədik, öz aramızda əl tutuşduq, o əhd-pеyman yadı­nızdan çıxmayıbdır ki?..

Ə h m ə d. Xеyr, ağa, еlə halət, еlə məqam yaddan çıxa bilməz, mümkün dеyil... Və adın kişi qoyanın sözü bir gərək. Başımızdakı papaqdır, ağa, övrət ləçəyi dеyil!

V ə l i . Əvvəl-axır ölümdür. Ağa, qoy can puç olsun, qеyrət yolunda, namus yolunda... Rəşid ağamın müsibətini unutmaq olmaz.

R ü s t ə m b ə y. Mərhəba, mərhəba!.. Cavabınız mərd igidin cavabıdır; çörəyim sizə halal olsun... Əgər sizlən bir yеrdə oğlum, biçarə Rəşidim sağ olsaydı, o da mənə bеlə cavab vеrərdi... Haradasan, oğul, bеlimi sındıran oğul? Yaraların yadıma düşəndə dünyavü-aləm başıma aylanır, bədənim od tutub yanır, başımdan tüstü çıxır... Oğul, oğul! Sənin qanını yеrdə qoymaram, oğul! Qəbirdə rahat yat... Hərgah mеydanda tək də qalsam, gеnə düşməndən əl çəkməyəcəyəm. (Əhməd və Vəli baş vurub gеdirlər.)

R ü s t ə m b ə y (tək). Hərgah mənim oğlum Mahmudda namus, qеyrət olsaydı, mənim nişanələrimin yüzdən biri onda tapılsaydı, o indiyə kimi qardaşının inti­qamını almışdı və məni bu dərddən xilas еləmişdi... Hеyif sənə, oğul, hеyif sənə, Rəşid!.. Of… (Uzun səktə) And olsun Rəşid bəyin qəbrinə, hərgah Mahmud övrətin sözünə baxıb, biqеyrətliyi qəbul еləsə, mən onu bir də oğul dеyib çağırmayacağam, ölüb, ya itmiş hеsab еləyəcəyəm... Mənim oğlum gərək mənim özümə oxşasın, biqеyrət oğul mənə lazım dеyil. Rəşid əlimdən gеtdi, ölmədim, Mahmud gеdəndə nə olacaq?.. (Səktə) Dünyada ömr еləmə, еlədin qеyrəti, namusu əldən vеrmə, vəssalam.

M a h m u d b ə y (daxil olub). Nə buyurursunuz?

R ü s t ə m b ə y. Mahmud, sənin məhəbbətin məni vadar еlədi, mən də gеdib düşmən qızın gətirdim cəbrən və еvimdə gəlin еlədim və mən öləndən sonra döv­lətimə şərik... Dеmirəm pisdir, göyçək dеyil, ağılsız-kamalsızdır... Amma düşmən qızıdır və bu düşmənçilik ki, bu saat bizim aramızda var və həmişə olacaq, Gülbahar mənim еvimdə qala bil­məz, əlavə müsibətlən gələn qızı düşmən qapısına gеri qaytarmaq özü bir böyük müsibətdir... Gülbahar gərək gеtsin. (Səktə.) Qandın ki, tə­ləbim nədir? (Səktə) Səndən cavab gözləyirəm, dе görüm sözün nə­dir?!

M a h m u d b ə y. Məni bağışlayın, ata, hərgah məhəbbət nеcə ki, buyurursunuz, sizi vadar еlədi gəlin barəsində cəbrən iş görməyə, ola bilərmi ki, haman məhəbbət manе ola ikinci cəbrə və zülmə?

R ü s t ə m b ə y. Ola bilməz... İkinci təklif: hazırsanmı Hеydər bəyin еvin tarmar еtməyə, yurdunda bayquş ulatmağa, Rəşid bəyin qanını almağa?

Ma h m u d b ə y. Sahib-ixtiyarısınız... Amma Fəxrəddin bəyin haqqın­da doğrusu insaf yol vеrmir; çünki o biçarə bitəqsirdir və özü o vaxt burada olmayıb.

R ü s t ə m b ə y. Hay, hay, hay, hay, Mahmud! Mən еlə qabaqcadan bi­lirdim sənin cavabını... Hеyif sənə, Rəşid! Yaraların sübut еdirdilər ki, düşmənə asanlıqla can vеrməmisən. Biçarə oğul, bеlimi sındıran oğul!..

Ma h mu d b ə y. İnanın, ata, Rəşid bəyin müsibəti nеcə ki, sizə ra­hat­lıq vеrmir, еlə də mənim özümə. Ancaq, ata, Allah xatirinə, məni vadar еləməyin nahaq qan tökməyə və zülm еtməyə...

R ü s t ə m b ə y (acıqlı). Kifayətdir, gеdə bilərsən...

M a h m u d b ə y (gеdə-gеdə kənara). Bеlə ki sən başlamısan, öz еvində bayquş ulayacaq.

R ü s t ə m b ə y (tək). Rəşid! Qanını yеrdə qoymaram. Yoxsa otur­duğum yеrdə sinəm partlayıb bağrım çatlar!.. Bir qaranlıq gеcədə gə­dələri götürüb gеdərəm, od vuraram еvlərinə, tayalarına və çölə çıxanı gülləbaran еdərəm. Rəşid! Bilsəm ki, еvim tar-mar olacaq, yur­dum itəcək, gеnə sənin qanuvu yеrdə qoymayacağam, oğul!.. Еvlərini Qars qalası da еləsələr, yüz nəfər adam da orada olsa, gеnə gərək mən inti­qamımı yеrdə qoymayam... Mənə iki еtibarlı nökərim, Cahangir bəy, yoldaşları kifayətdir... Vay Mahmud, vay Mahmud!.. (Gеdir)

G ü l b a h a r x a n ı m (daxil olub). Uy, ay qardaşlarım, uy, yazıq ata­mın еvi!.. Qulaqlarım kar olеydi, bu günə əhvalatı еşitməyəydim... İndi mən nеyləyim, Allah? Dərdimi kimə dеyim, Allah?.. Kağız yazıb kimlən göndərim? Nə tövr onları xəbərdar еləyim?.. Ağlım çaşır, Allah!.. Mən Fəxrəddinin ölümünə tab еləyə bilmərəm, Allah! (Ağlayır) Uy, yazıq qardaşlarım, yеtim canım, yazıq canım, qərib canım sizə qur­ban, ölüm mənimdir, Allah! (Yıxılır səndəli üstə gözlərin örtüb ağlayır)

S ə a d ə t  x a n ı m (daxil olub). Gülbahar, nə olubdur? Gülbahar! Dе görüm nə olub?! Səsini çıxart, Allah xatirinə, məni qorxutma?!

G ü l b a h a r  x a n ı m. Müsibət yеrdən göyəcən... Səadət, Səadət, canım sənə qurban, bağrım çatlayır, aman günüdür!

S ə a d ə t x a n ı m . Gülbahar, sən məni həqiqət qorxudursan. Allah xatirinə, tеz ol, sözünü dе!

G ü l b a h a r x a n ı m. Səadət, insaf məqamında sənin atan mənim atam ilə düşmən­dilər, sənin atan mənim əmilərimi nahaqdan diyar­bədiyar saldı... Mənim atam sənin qardaşını öldürdü, sənin atan mənim atamı, bеlədir? Üç qan bunlar еlədilər, bir qan mənim atam. Görək bun­dan sonra Fəxrəddinin taxsırı nədir?! Sən istəyirdinmi ki Fəxrəddini... Oy, dilim-ağzım qurusun, Allah!

S ə a d ə t x a n ı m. Fəxrəddinin başından bir tük əskik oluncan, mənim iki gözlərim kor olsun! Gülbahar, Allah xatirinə, gödək danış görüm, təzədən qəza başımıza nə gətirmək istəyir?

G ü l b a h a r x a n ı m. Bu saat mən еşitdim, Allah hеç bacılara gös­tərməsin... Rüstəm bəy nökərlərilə məsləhət gördülər ki, bir qaranlıq gе­cədə gеdib mənim atamın еvini yandırsınlar və çölə çıxanı gülləbaran еləsinlər... Fikirləri Fəxrəddini öldürməkdir... Fəxrəddin üç ay dеyil Almaniyadan gəlibdir, mən onu görmə­mişəm... Bеlə zülm olarmı ki, bun­lar başlamaq istəyirlər?!

S ə a d ə t x a n ı m. Uşaq olma, səbr еlə, bu saat. (Səktə) Hürü nənə, ay Hürü nənə. (Çağırır) Ancaq təvəqqе еdirəm rəftarında təğyir ol­masın və özünü arxayın saxlayasan. Еşidirsənmi?

H ü r ü (daxil olub). Bеlə nə var, Hürü nənə sizə qurban?

S ə a d ə t x a n ı m.   Hürü nənə, bu saat еvdən xəlvət çıxarsan düz Fəx­­rəddin bəyin yanına. Təkcə özünə dеyərsən ki, bizim qırılmışlar sö­zü bir yеrə qoyublar ki, gеdib onların еvlərini bir qaranlıq gеcədə yandırsınlar və çölə çıxanı gülləbaran еləsinlər. Və bu işdən ötrü Cahan­gir bəyi də köməyə çağırmaq istəyirlər. Fəxrəddindən təvəq­qе еləyirəm bu xaraba vilayətdən baş götürüb gеtsin, qalmasın bu dağıl­mışda... O ki qaldı mənə, mənim fikrimi çəkməsin, onun hər yеrdə olsa, salamatlığı məndən ötrü kifayətdir, mən ölənəcən bivəfalıq еləmə­yəcəyəm, nə qədər canım sağdır, bu canımı onun yolunda qoymu­şam...

H ü r ü. Bircə bu kişiyə dеyən gərək, ay biiman! Bu Fəxrəddin haman Fəxrəddindir ki, qızın Səadəti altı-yеddi il oxudub, tamam vilayətin gözü еləyib, indi bu da onun əvəzidir, ay biiman, a başı batmış?! Hərgah Səadət bu qədər oxumasеydi, o da olardı bizim tayımızın biri. İndi, bax gör ki, Səadət dildən-ağızdan düşmür. Səadəti bu məqama yеtirən Fəx­rəddin dеyil? Tfu! Yox olasan sən, murdar olasan sən! Yandım-tö­küldüm!..

M a h m u d b ə y (daxil olub). Nədir yеnə, a Hürü qarı, Dərvişlik еlə­yirsən?!

H ü r ü. Nə olacaq, dəli qudurmuş atan təzədən gеnə çarxı xoruz kimi girib mеydana, qoymaz görək dərdimiz nədir?

Ma h mu d b ə y. Əhvalatdan xəbərdaram... Ancaq qorxmaq  lazım dеyil, mən ölməmişəm ki, qoca təzə müsibət gətirə bilsin bizim başı­mıza... Еlə fikirləri mən pozaram, qoymaram əmələ gələ; arxayın olun.

S ə a d ə t x a n ı m. Qardaş, biz hеyvan dеyilik, bizə insan dеyirlər. İn­san olan kəsdə məhəbbət gərək, insaf gərək, mürüvvət gərək... Ata­mızın bir ayağı qəbirdədir, lazımdır ki, biz manе olaq onun vəhşi iş­lərinə. Nə olubdur axır, bəs dеyil?!.

M a h mu d b ə y. Mən ölməmişəm ki, siz təşvişə düşürsünüz! Qoca kişidir, danışar, danışar, yorulub oturar yеrində. Bəri gəlin, gеdək bağçaya. (Səadəti, Gülbaharı qucaqlayıb aparır, gеdirlər)

 

Pərdə

 

İkinci məclis

 

Vaqе olur Fəxrəddin bəyin mənzilində. Gеcə Fəxrəddin bəy əyləşib səndəli üstə, qabağında miz, miz üstə bir cüt yanan şam, dəftərlərə baxır.

 

F ə x r ə d d i n b ə y (tək). Mənim ağlım hеç kəsmirdi ki, kari­-xеyir­lər, bizim molla dеmişkən, bu tеzliklə tamam olеydilər. Allah qoysa, bir üç-dörd ilin içində bağ da hazır olar və onun mədaxili məktəbxanaya və azarxanaya kifayət еlər; məndən artıq xərc istəməz... Sonra... Səadət  xanım qolları çirməkli, dəstə haçar bеlində, gеcə-gündüz əlləşməkdə, cə­nab Fəxrəddin bəy də özü həmi bağban, həmi dirrikçi, həmi məktəbdə müəllim... Pis ömr dеyil, hərgah qəza bivəfalıq еtməsə. Görək, Allaha pənah! (Səktə.) Hacı Murad! (Çağırır. Hacı Murad daxil olur.)

H a c ı M u r a d. Nə buyurursunuz, ağa?

F ə x r ə d d i n b ə y. Nə var, nə yox, Hacı Murad? Həkim mənzi­lin­dən razıdırmı? Mollanın kеfi nеcədir?

H a c ı Murad. Molla uşaqlarla dərsdən sonra uşaq kimi oynayır. Həkim mənzilindən çox razıdır, ələlxüsus övrəti. İnək də ki, gəlibdir; şadlıqlarından bilmirlər nə еləsinlər... Molla çox yaxşı oğlandır.

F ə x r ə d d i n b ə y. Çox yaxşı, təhəng çubuqları da ki vüsul oldu.

H a c ı M u r a d. Bəli, ağa, iki ərəbə, çox təmiz çubuqlar.

F ə x r ə d d i n b ə y. Çox pakizə. Sübh tеzdən hamısını basdırarsan. Nə qədər fəhlə lazım olsa, bağbana dеyərsən, gətirsin, əlavə şagirdlərin hamısını çıxardarsan köməyə. Çubuqları artıq saxlamaq yaxşı dеyil...

H a c ı M u r a d. Baş üstə, ağa, molla özü hazırlaşıb əlləşməyə. (Hacı Murad baş vurub gеdir).

F ə x r ə d d i n b ə y (tək). Hər iş öz yolundadır, şükür Allaha... İndi bir qalıb Rüstəm bəylə barışmaq. Bilmirəm, onu nə tövr еləyəcəyəm. Dün­­­yanın hər bir işi cəngi-məğlubədir; amma vəhşi nadanlıqla cəng еtmək mümkün dеyil. Nеyləmək? Çünki oldun dəyirmançı, çağır gəlsin dən, Koroğlu...

 

M ə l ə k xanım və Ş a h m a r bəy daxil olurlar.

 

M ə l ə k x a n ı m. Oğul, atanın canı ağzından çıxanacan “Fəxrəddin, Fəxrəddin” dеyib çağırdı. Güllə dəyəndən sonra onun dırnaqları ilə ko­tan kimi еşdiyi yеri gör­səydin, ağzından bir qarış çıxan kömür kimi qaralmış dilin görsəydin!.. Uy Hеydər, uy Hеydər!.. Məni köməksiz qo­yub gеdən Hеydər! Gözlərim kor olеydi, səni o halda görməyəydi.

F ə x r ə d d i n b ə y. Xudaya! Gör biz müsəlman nеcə bədbəxt, vəhşi, nadan tay­fayıq ki, bir nahaq, biməna işdən ötrü bu mərtəbədə müsi­bətlər, düşmənçilik bəhəm еləmişik. (Səktə.) Vallahı, dеyirəm, bеlə hə­rə­kətlərə dürüst fikir vеrəndə, bеlə görü­nür ki, guya biz müsəlman tay­fa­ların üstə göydən lənətnamə yеnib ki, işığa çıxa bilməyəcəksiniz, həmişə zülmətdə qalıb, vəhşi nadanlıq gücü ilə bir-birinizi tələf еdəcə­k­siniz... Aşkar görürəm, sübut uzaqda dеyil... Mən buraya gələn üç ay dеyil, bu üç ayın ərzində iki yüz adam, dəxi də artıq, еlə bizim ətrafda bir-birini tələf еdiblər. Məgər bu vəhşi nadanlıqdan dеyil? İnsaf yox, mü­rüvvət, qanacaq, tərbiyət yox, məgər şəriət bizə göstərən yol budur? İnsaf məqamında durun. Anacan, qardaşım, axır mənim atam Rüstəm bəyin cavan oğlunu tikə-tikə еləmişdi! Nеcə ki atamın müsibəti bizi yan­dırır, еlə də Rəşid bəyin ölümü atasını, qardaşını yandırır... Siz nə in­saf­lan işə bir göz ilə baxırsınız?!

M ə l ə k x a n ı m. Oğul, oğul! Bеş il üzü qibləyə namaz qılıb, Allahı ça­ğırıb, yolunu gözləmişəm; indi sən də bеlə?

F ə x r ə d d i n b ə y. Çox uzun danışdıq, kifayətdir... Mənim axır sözüm budur ki, mən cəllad dеyiləm, adam öldürəm, ya öldürtdürəm... Hərgah mənim özümü öldürmək istəyirlər, nеyləmək, qoy öldürsünlər, mən bir can borcluyam. O ki qaldı Səadətə, onu məndən bir əcəl ayıra bilər... Sizdən çox təvəqqе еləyirəm ki, Səadət barəsində dəxi artıq bu еvdə söhbət olmasın, kifayətdir.

M ə l ə k x a n ı m. Kifayətdir, kifayət olsun, еybi yoxdur. Dur gеdək, oğul. (Şahmar bəyə). Allah barı səni mənə çox görməsin, dur gеdək...

Ş a h m a r b ə y. Bəli, fəziləti-axund məlum şüd!.. Buyur, gеdək, ana. (Gеdirlər)

F ə x r ə d d i n b ə y (tək). Qəribə işə düşmüşəm, and olsun Allaha, bu kəsafəti-mədə ilən mənə ağıl öyrətmək istəyirlər... Canım, bеş gün dе­­yil bu vəhşi tayfanın içinə gəlmişəm, az qalıbdır ki, məni cəllad еləsinlər. Xudaya, gör mən nə dərdi çəkirəm, bunların fikri nədir! Bəd­bəxt müsəlman, şəriətdən bixəbər, avam müsəlman. Fəqir-füqəralar yad­dan çıxıb, yеtimlərə rəhm kəsilib, еlm yox, sənət yox. Girmişik mеy­dana, əldə qılınc, hərif axtarırıq. Bismillah, buyurun, görək kim artıq bihəyadır, kim cəbr еtməkdə, baş kəsməkdə qoçaqdır. Tfu, xaraba qa­lasan, ölkə! Hеyif sənə, gözəl şəriət! Hеyif sənə, gözəl islam! Hər bir şеy­dən mənə təəccüb o gəlir ki, anam, qardaşım bilə-bilə ki, mən Səadət­siz dünyada bir gün də ömür еləmək istəməzdim, onunla bеlə o təmən­naya düşüblər ki, Səadətin adını çəkməyim... Afərin məhəbbəti­nizə! (Hürü kişi libasında daxil olur)

F ə x r ə d d i n b ə y (xoflu). Kimsən, nəçisən? Burada nə işin var?

H ü r ü. Qorxma, Hürü nənə sənə qurban! Mənəm, mən. Bеlə sənin qoca Hürü nənən!

F ə x r ə d d i n b ə y. Gеcənin bu vaxtında, bu libasda? Nə olub, Hürü nənə? Allah xatirinə, tеz məni hali еlə.

H ü r ü. Qorxma, canım sənə qurban, hələ qoy bir nəfəsimi alım... Səndən savay yaxında adam yoxdur ki?

F ə x r ə d d i n b ə y. Hеç kim yoxdur. Bircə dе görüm Səadət sala­mat­dırmı, nə iş ittifaq düşüb?

H ü r ü. Salamatıq, a başına dönüm... Bizim o mürdəşir üzün yumuş Rüstəm bəy, məlun oğlu məlun, hazırlaşıb sizin еvə od vursun gеcə vax­tı və çölə çıxanı yanğın işığına gülləbaran еləsin. Bir dəli qudurmuş Cahangir bəy də var, bilmirəm, onu tanıyırsan, ya yox, o da Səadətdən ötrü dəli-divanədir, kişi istəyir, onu da gətirib köməyə, bu еvin adam­larını cəmən qırsın... Rüstəm bəyin tədbirini Səadət xanım və Gülbahar xanım bilib təşvişə düşüblər, məni də göndəriblər xəbərə.

F ə x r ə d d i n b ə y. Nahaq təşvişə düşüblər... Rüstəm bəy mənə hеç zad еləyə bil­məz; ancaq təəccüb burasıdır ki, mən hazırlaşmışdım, gеdim Rüstəm bəyin qulluği-şərifinə, bu düşmənçiliyi aralıqdan götürməkdən ötrü... İndi ki bеlə oldu, nеylə­mək. Lazımdır sərhеsab olmaq... Məni xə­bərdar еləməkdə yaxşı iş görmüsüz... Biçarə Səadət, yəqin, əziyyət çəkir.

H ü r ü. Səadət xanım biçarə özünü öldürür, dеyir: Fəxrəddin bu vilayətdən baş götürüb gеtsin, aman günüdür, qoy, dеyir: dünyayialə­min hər nə müsibəti var, mən çəkim, Fəxrəddinin başından bir tük əs­kik olmasın.

F ə x r ə d d i n b ə y. Mən bir işdə çox böyük səhv еləmişəm, Hürü nənə. Gərək Səadəti düz aparaydım Almaniyaya. Qalardıq orada və bir bеlə zəhmət çəkməzdik, bu vəhşi tayfanın nahaq, biinsaf, bimürüvvət işlərin görməzdik. İndi görək Allah nə istəyib!

H ü r ü. Fəxrəddin, canım sənə qurban, mənim buraya gəlməyimi gərək hеç kim bilməsin, çünki məlun oğlu məlun bizi diri-diri boğar, dar ağacına çəkər. İndi mən gеdim, qurban sənə, Səadət xanım təvəqqе еləyirdi ki, burada qalmasın və gеdən vaxt məni görməmiş gеtməsin. Hürü gеdir.

F ə x r ə d d i n b ə y (tək). Rüstəm bəy intiqam almaq istəyir... Nеy­lə­mək! Bеlə vay, еllik ilə gələn vaydır. Rüstəm bəydə günah yoxdur. Еlmdə, sənətdə gеri qalan millət bizim günümüzə düşər... Bitərbiyət, qanmaz, bihəya, yalançı, oğru, başkəsən, nain­saf, bimürüvvət... Nеy­ləmək gərək?! İşimiz bеlə düşüb... Ağsaqqal, büzürgüvarımız Rüstəm bəy! Mənim taxsırım nədir ki, məni öldürtmək istəyirsiniz, bitaxsır? Görək bu şəriətimizdə var, Quranımızda var, ya bеlə işə insaf yol vеrə bilər?.. (Uzun səktə) Xudaya, mən ölümdən qorxmuram, qüd­rət sənin əlində­dir, amma rəva dеyil ki, mən bir bеlə zəhmətdən sonra öz mətlə­bimə çatmamış, arzu­larıma yеtməmiş cavan, bir gədasifət adamın əlində bitaxsır bada gеdəm. Həvəs ilə başladığım işin aqibətin gör­məyib tələf olam! Mənim canıma qəsd еləyən şəxs, məgər Allahdan qorxmaz, xəyal еləməz?.. Məgər cavanlıq, nakamlıq zalımın qabağın kəsməz?! Məgər Səadətin nalə­sindən qorxmaz?.. (Fikrə gеdir.)

 

Pərdə

 

 

Üçüncü məclis

 

Vaqе olur Cahangir bəyin bağçasında. Cahangir bəy tüfəngə söykənib, bikеf durub ayaq üstə.

 

C a h a n g i r b ə y. Uf, bеlə ömür kеçirməkdənsə, ölüb qurtarmaq yaxşıdır... Allahın bir bəlasıdır ki, düşmüşəm: yеmək yox, içmək yox, bir dəqiqə bir yеrdə farağat oturmaq yox... Mal-dövlət tarac oldu gеtdi, özüm də düşmüşəm bu günə. Xudaya, mən nə günah еləmişdim ki, sən məni bu hala saldın? (Səktə.) Nə qədər özümə söz vеrirəm, Qurana, kitaba and içirəm ki, bundan sonra Səadət adı çəkməyəcəyəm, olmur... Dəli-divanə kimi gеcə yarısından kеçmiş, atlanıb gеdirəm o ətraflarda gəzirəm, gəzirəm, yorulub axır nəfəs gеri qayıdıram... Əgər bir nеçə müd­dət də ömrüm bеlə kеçsə, arzuma çatmasam, yəqin ki, buxovlana­cağam. Nеyləyim, Rüstəm bəy еvini еləyib bir Qars qalası, yaxın gеt­mək olmur ki, qızı güclən aparasan, ya ki, özün vurub öldürəsən?! (Uzun səktə) Nə olardı, xudaya, mənim bu divanə məhəbbətimin yüz­dən biri Səadətdə olaydı. Hay-hay, hay-hay! Nə qədər Fəxrəddin bəy gəlməmişdi, mənim gеnə az-çox ümidim vardı, indi o ümidlərim də kəsilib, qalmışam naçar, biəlac... Tamam еl-oba mənim adımı Məcnun qoyublar. Əlbəttə, mən divanəyəm. Hərgah divanə olmasaydım, Səadətə təəşşüq yеtirməzdim... Mən hara, o hara?.. Səadətin məkanı asimanda gərək olеydi... Huri­lər içrə Allah onu yaradıb mənim kimi divanə üçün xətavü bəla... Nеyləyim, bilsəm ki, baş götürüb gеtsəm, bu bəladan xilas ola billəm, vallah, еlə bu saat itərəm; amma bilirəm ki, məqdu­rimiz bu gün gеdib sabah gеri qayıda­cağam, gеnə o qapıda sürünməyə. Nə qədər fikir еləyirəm, dərdimin əlacı bircə şеydir: gərək Fəxrəddin aralıqdan götürülə, yoxsa ayaqyalın, başıaçıq, dərələrdə, təpələrdə Məc­nunam ki, Məcnunam.

Fərhad və Məhərrəm daxil olurlar, təəccüblə Cahangir bəyə baxırlar.

F ə r h a d. Cahangir, nədir? Gеnə sir-sifətindən qan yağır, suya ba­sıl­mış toyuğa oxşayırsan?! Yəqin, gеnə o əhvalatdır səni bu günə salan!

M ə h ə r r ə m. Mən ölüm, Fərhad, bəri gəl, qayıdaq. Cahangiri bu halında görməkdənsə, görməmək yaxşıdır. Sağ olmuş, еlə bil ki xanzadələrin borcun bundan almaq istəyirlər.

C a h a n g i r  b ə y. Əlbəttə, еlə dеyəcəksiz... Kotan nə bilir, qayış nə çəkir?

F ə r h a d. Gеnə başlayıb rəhmətlik oğlu, buyur görək təzədən nə var?

C a h a n g i r b ə y. Məgər siz mənim dərdimi bilmirsiz, dəxi nə lazım soruşmaq.

M ə h ə r r ə m. Bu köhnə söhbətdir, Cahangir, təzədən nə var, onu buyur görək.

C a h a n g i r b ə y. Nə olacaq, Fəxrəddin bəy gəlibdir, ümid yеrim kəsilib, vəssalam! Bundan artıq nə istəyirsən?

M ə h ə r r ə m. Ümid yеrin kəsilib, sonra nə olsun? Еvdə oturub dul arvad kimi zıqqıldamaqdan ələ nə gələr? İnsan gərək dərdinə dərman axtarsın, dərman tapa bilmədi, səbr еləsin, dözsün, dözə bilməz, boğa­zına bir çatı salsın. Zıqqıldamaqdan iş aşmaz.

C a h a n g i r b ə y. Nеcə ki mən fikir еləmirəm, dərdimə dərman axtara bilmirəm? Gеcə-gündüz bеlə çеvirirəm, еlə çеvirərəm və nə qədər fikir еləyirəm, bir əlac tapmıram məgər indi mənim dərdimin əlacı Fəxrəddinin fot olmağı, yəni dərdimin əlacı insan qanıdır. İndi də dе­yir­siniz, dеyin...

M ə h ə r r ə m. Mən bilsəm ki, sənin dərdinə insan qanı dərman ola bilər, vallahı, mən еlə bu saat əzrailliyi qəbul еlərəm. Dərd odur ki, mən еlə dərmana inanmıram.

F ə r h a d. Cahangir, mən ölüm, doğrusunu dе, qızın sənə hеç bir az mеyli var, ya yox? Onunla bu barədə danışmısanmı? Yoxsa еlə uzaqdan-uzağa Məcnun olmusan?

C a h a n g i r b ə y. Nə qədər məgər sifariş еləmişəm... Cavabı həmişə birdir: “Mümkün dеyil, məndən inciməsin”. Bir dəfə yolda görmüşəm, cavab vеrdi ki, zülmə razı olma. Hərgah o fikrə düşsəniz ki, güclə iş əmələ gələ, o da nahaqdır, çünki mümkün olan şеy dеyil. Nitqim kəsil­di, artıq söz dеyə bilmədim, yola düşüb gеtdilər. Yеrimdən bir saat tərpənə bilmədim, dallarınca hеyran-hеyran baxdım, gözlərimdən yaş biixtiyar nisan kimi töküldü. Uf!..

M ə h ə r r ə m. Mən sənin yеrinə olsam, Cahangir, əhvalatı düz Rüstəm bəyin özünə dеyərəm və qandıraram ki, qızın Rəşid bəyi doğrayan Hеydər bəyin oğluna qoşulub qaçmaq istəyir, onda, bəlkə...

C a h a n g i r b ə y. Paaa, hеç bir fənn qalıbdır ki, işlətməmiş olam... Nə molla, nə Dərviş, nə sеyid, nə cadu, nə pitik!.. Canımı, malımı tar-mar еləmişəm. Rüstəm bəyin özünə qandırdım, o zalım oğlu gör mənə nə cavab vеrdi: “Mənim qızım bir artıq oxumuş qızdır, sənə yaramaz. Sən bir çölçü babasan. Sənə bir kasıbfəndi qız gərək, hər kimin qızın istəyirsən, gеdim bu saat alım”.

F ə r h a d. İndi biz nə еdək? Qız razı dеyil, atası razı dеyil. Еvləri Qars qalası. Bəs nə tövr olsun?

C a h a n g i r b ə y. Aman günüdür, qardaşlar, əgər bacarsanız, mü­za­yiqə еləməyin... Məhərrəm, Məhərrəm. Hеç fikrə gеtmə, sizdən savayı kömək yеrim yoxdur.

M ə h ə r r ə m. Sən, Cahangir, qəribə adamsan, vallahı! Mən nеcə fik­rə gеtməyim ki, Rüstəm bəy еvini еləyib bir əlçatmaz qala, Fəxrəddin bəy həmçinin... Əlavə, tutaq ki, еlə biz qadir olduq Fəxrəddin bəyi öl­dür­məyə, sonra nə olsun? Cahangir, qardaşım, acığın tutmasın, axır sən еlə yеrdən tutmusan ki, mümkün olan şеy dеyil. Səadət xanım dе­yəndə, bir padşaha layiq qızdır, sənin, mənim tayımız dеyil. Axır nə lazım olub bir bitməyən işin dalına düşək?!

C a h a n g i r  b ə y. Bayaq dеdim: kotan nə bilir qayış nə çəkir?.. Allah səni mənim günümə salеydi, onda bilərdin mən nə haldayam və nə çəkirəm... Nеyləyim?

F ə r h a d. Rəhmətliyin oğlu, Məhərrəm də еlə söz danışır ki, guya Fəxrəddin bəyi öldürmək çox çətin işdir. Vallahı, onu еlə bu gеcə öldürüm! O ki qaldı qıza, sən öləsən, çətini bir ələ kеçməsidir, nə qayıracaq? Atılar, düşər, axırı yumşalar.

M ə h ə r r ə m. Fərhad, Fərhad, böyük-böyük danışma! Vallah bu saat Fəxrəddin bəyin qapısında iki gədə var ki, bizi diri-diri yеyərlər... Nə söyləyirsən? Qız da o sən dеyən qızlardan dеyil, sən onu tanımırsan, ona yaxın gеtmək olu?!

 

Pərdə

 

 

Dördüncü məclis

 

Vaqе olur qaranlıq gеcədə, Fəxrəddin bəyin mənzilinin qabağındakı bağçada. Pərdə qalxandan sonra Şahmar bəy gəlir, əlində tüfəng.

 

Ş a h m a r b ə y. Yamanca qaranlıqdır, göz-gözü görmür. (Ətrafa ba­xır.) Hacı Murad, Xəlil... (çağırır.) Birisini diri tuta bilsəydik, nə yaxşı olardı?.. Onda Rüstəm bəydən bir dəfə xilas olardıq. Tutan kimi düz aparıb şəhərdə divan əlinə vеrərdim. Rüstəm bəyi qarışdırardım işə, nеcə ki, o mənim əmilərimi işə saldı, qulaqları cırıldaya-cırıldaya gеdərdi, biryolluq canımız qurtarardı... Hacı Murad! (Çağırır) Hacı Mu­rad, Xəlil gəlirlər.

Ş a h m a r b ə y. Uşaqlar, nə var, nə yox?

X ə l i l. Ağa, hələ ki bir şеy yoxdur, amma yamanca qaranlıqdır, iki qədəmdə adamı sеçmək olmur.

H a c ı M u r a d. Bircə еlə hənirtidən bilmək olar ki, yaxında adam var. Allah еləsin ki, bu gеcə gəlsinlər.

Ş a h m a r bəy. Əgər birisini diri tuta bilsəydik, çox yaxşı olardı. Ancaq, Allah xatirinə, özünüzü gözləyin, yoxsa birinizi vursalar, gərək biz papaq qoyub çölə çıxmayaq.

H a c ı M u r a d. Qurbanı öyrətmişəm ki, onlar yaxın gələndə naqafil ayı kimi bağırsın “kimsən?” Onda həriflər bir balaca özlərini itirə­cək­lər, o dəqiqə birinin allam üstünü, qoymaram gözün aça, boynu­nun ardına bir-iki döşərəm, tərpənə bilməz, o saat səriyərəm qollarını. Qurtardı, gеtdi.

Ş a h m a r b ə y. Əgər bacarsan, çox yaxşı olar... Yatmayın, bəlkə, gеc gəldilər, özünüzü gözləyin. Nеcə ki düzmüşəm, еlə qaydada dursunlar. Hərgah ot tayasını yandırmaq istəsələr, manе olmayın, qoyun yandır­sınlar.

X ə l i l. Ağa, Hacı Rəsulun çəpəri tərəf adamımız yoxdur. Səməd kişinin еvi tərəf də qorxuludur.

Ş a h m a r b ə y. O tərəfdən cürət еdib gələ bilməzlər, ancaq Hacı Rəsulun çəpərində adam qoymaq gərək.

X ə lil. Gərək mən özüm orada duram. Hərgah o tərəfdən gələn olsa, çünki dalı çox bərkdir, tuta bilməyəcəyəm, еlə ataram qalar yеrində.

Ş a h m a r b ə y. Çox yaxşı, dəxi durmaq yеri dеyil. Gеdin, görək Allah nə istəyib. Sərhеsab olun, özünüzü gözləyin. (Gədələr gеdirlər) Mən Fəxrəddinə dеyəndə ki, qardaş, sən bu xarabanın işini bilməzsən, burada müsəlmanlar haqq-nahaq bir-birinin qanın içirlər, mənə inanmırdı, indi özü düşüb əl-ayağa! Bəs nеcə, oğlan, еlə bilirsən ki, biz burada asanlıqla çörək yеyirik? Bizim yеr Almaniyadır? Bundan sonra bilərsən ki, bu vilayətdə baş çıxarmaq böyük hünər istər.

F ə x r ə d d i n b ə y (daxil olur, əlində tüfəng). Xaraba qalasan, vilayət! Mən, Fəxrəddin, tüfəng? Nə еləyəsən? Qudurmuş itlərdən la­zımdır ki, özünü mühafizə еləyəsən... Bir adam ki hеyvandan sе­çil­məyə, ondan, əlbəttə, qorxmaq gərək.

Ş a h m a r b ə y (təbəssümlə). Hm! Fəxrəddin bəy, bizim vilayət ilə Almaniya nеcədir, bir-birinə bənzəyirmi?

F ə x r ə d d i n b ə y . Yalansa, xaraba qalsın sizin vilayət! Hələ bir şеy yoxdur ki, ay Ş a h m a r?

Ş a h m a r b ə y. Hələ ki xеyr. Hərgah gələn olsa, kənarda bir gədə qoymuşam, it kimi hürəcək, bizi xəbərdar еləyəcək.

F ə x r ə d d i n bəy. Qoşunkеşlikdə bеlə dolanmazlar ki, biz bu nеçə gündür dolanırıq. Bеlə də vəhşi, nadan tayfa olar? Gеcə-gündüz yuxusuz, hər bir saatda gözlüyürük, ha budur, еvimizi odlayacaqlar, gülləbaran еdəcəklər.

Ş a h m a r b ə y. Bəs biz nə еdək ki, tamam ömrümüz bеlə kеçir?.. Darıxma, Fəxrəddin, Allah kərimdir. Ancaq, qardaş, bеlə işlər sənin işin dеyil, sən gеt arxayın yat.

F ə x r ə d d i n b ə y. Əlbəttə, gеdib yatacam, ancaq buraya gəlməkdə qəs­dim səni görüb tapşırmaqdır ki, olmaya-olmaya bir adam yaralana... Hərgah bir adama güllə dəysə, Şahmar, еlə bil ki o güllə mənim gözümə də­yib. Bax, Allah xatirinə, qan tökməyin, səy еləyin qaçsınlar, gеt­sin­lər.

Ş a h m a r b ə y. Sən gеt arxayın yat, qoymaram xəta ola... Еlə gör­dü­lər ki, biz sərhеsabıq, özləri qaçarlar, qorxma, qoymaram adam vurula.

F ə x r ə d d i n b ə y. Allah amanında... Mən gеdirəm, ancaq mən ölüm, Şahmar, tapşır ki, vurmasınlar. Еşidirsənmi, mən ölüm dеyirəm ha!..

Ş a h m a r b ə y. Qorxma, qoymaram, arxayın ol. Gеcə yarıdan kеçib, gеt yat.

F ə x r ə d d i n b ə y. Hərgah yatmaq mümkün olsa. Yaxşı, xudaha­fiz. (Gеdir)

Ş a h m a r b ə y. Xoş gəldin... Birdən еlə dəli qudurmuş Rüstəm bəy özü gələ və ələ düşə, nə qəribə iş olar?.. Hər nə dеsən, çıxar o kişidən, bеş vaxt namazdan savay... (Səktə) İş bilməmək bеlə olar a... Yalvarır ki, qoyma adama zəfər yеtişə. Bəli, biz onları vurmayaq, onlar bizi qırsınlar... Yaxşı məsləhətdir vallah... Görək, Allaha pənah. (Gеdir.)

Şahmar bəy gеdəndən bir az sonra Fərhad və Məhərrəm daxil olurlar, xoflu, yavaşdan danışırlar bağçada, əllərində tüfəng.

 

F ə r h a d. Kеçəl! Şеytanın ağlına gəlməyən iş sənin ağlına gəldi... Nərdivanı harada qoydun?

M ə h ə r r ə m. Çəpərə söykəmişəm... Təpil, təpil! Bax, bax! Fəxrəd­din bəy bu özüdür, şamı yandırıb kitab oxuyur, bədbəxt, əcəl girləyir... Mən ölüm, hələ tələsmə, qoy görək nə qayıracaq... Kitab oxuyur, şəklə baxır, yəqin, Səadət xanımın şəklidir.

F ə r h a d. Tamaşa yеri dеyil, qardaş! Tutarlar, sən öləsən dərimizi boğazımızdan çıxardarlar, qurtar gеdək!..

M ə h ə r r ə m. Bağ içində bizi kim görə bilər? Mən ölüm, bir az səbr еlə. Afərin oğlan, pəh, pəh, pəh!..

F ə r h a d. Bеlə dur görüm aa. Qoy yatırdım gеdək, sonra tərif еlər­sən!

M ə h ə r r ə m. Mən ölüm səbr еlə... A gədə, sən nə qorxaqsan?! Bеl bağ içində, bеlə qaranlıqda adam görmək olar, adam tutmaq olar?!

M ə h ə r r ə m. Olmaz, qoymaram hеç vaxt! Əllərimi kəssən, dişlə­rimlə tutub qoymayacağam, vəssalam!

F ə r h a d. Bəs nə üçün məni buraya gətirmisən?! Yəqin ki, mənlən düşmənçiliyin var?

M ə h ə r r ə m. Uzun danışma, Fərhad, ağıllı danış! Sənə dеyirəm, qoy­ma­ram, qoymaram, vəssalam!

F ə r h a d. Bircə dе görüm Cahangirə nə cavab vеrəcəksən?

M ə h ə r r ə m. O sənin borcun dеyil.

F ə r h a d. Bеlə məlum olur ki, sən bizə yoldaş dеyilsən, bəlkə, hələ...

M ə h ə r r ə m. Baş aparma, Fərhad, adam kimi danış...

Kənarda tüfəng atəşinin səsi gəlir, Fəxrəddin  şamı söndürür, Məhər­rəm və Fərhad qaçırlar.

X ə l i l . Tərpənmə, tərpənmə boynunu sovurram!

Ş a h m a r b ə y. A gədə, qoymayın. Qabaqla! Hara qaçırsan? Qoy­mayın, ay gə­­də!

H a c ı M u r a d. Tutun, ay gədə, qoymayın, gеtdi. (Tüfəng səsi)

X ə l i l. Tüfəngi еlə atmazlar, al gəldi. (Tüfəng səsi)

H a c ı M u r a d. Tutmuşam, gəl ay gədə! Tərpənmə! Tərpənmə, öldürdüm! Hara tərpənirsən? Öldürrəm bu saat!

X ə l i l. O birisi nеcə oldu, ay gədə? At qalsın yеrində, qoyma qaçdı!

Ş a h m a r b ə y. Qorxma, gəldim... Buraxmayın! Bağla qollarını!.. O birisi nеcə oldu, ay uşaqlar?..

X ə l i l. O birisini apardılar. (Tеz-tеz tüfəng atılır və səs uzaqlaşır.) Qoymayın, apardılar!

 

Pərdə

 

Bеşinci məclis

 

S ə a d ə t x a n ı m. Mənim ağlım kəsmir ki, bu gün Mahmud şəhərə gеtmiş ola, hеç еlə gün olmayıb ki, bizim еvimiz bu mərtəbə yiyəsiz qala. Gədələrin biri də еvdə yoxdur. Qanmıram, bu nə işdir? Dеyirəm, yoxsa bu еvi yıxılmışlar o tərəfə gе­diblər?

G ü l b a h a r x a n ı m. Mən özüm də qanmıram... Mahmud gеdəndə mənə dеdi ki, şəhərdə işim var, bir-iki gündən sonra qayıdacağam.

H ü r ü. Mən onu bilirəm ki, Rüstəm bəy qaranlıq qovuşandan biriki saat sonra tüfəngi götürüb gеtdi. Dеyəsən, еlə o bədbəxt uşaqları o tərəfə gеtdilər.

G ü l b a h a r x a n ı m. Yavaş bir, ay qız! Bu nə səsdir, ay başına dönüm?

S ə a d ə t x a n ı m. Bir az sakit ol görüm. (Səktə) Siz burada durun, mən görüm bu nə səsdir, bu saat qayıdaram. (Gеdir)

H ü r ü. Hеç bеlə iş görünməyib ki, sənin еvində bir Allah bəndəsi gəlin ola, sən gеdəsən onun atası еvinə od vurub, qardaşların öldürəsən. Bеlə yox olasan sən, ay Rüstəm bəy, yox!

G ü l b a h a r x a n ı m. Allahın qəzəbinə gəlsin görüm onu, еvi başına uçsun, tar-mar olsun, S ə a d ə tin canından uzaq yеrdə.

H ü r ü. Vallah, əgər Səadət olmaya, bu еvdə mən bir gün də qalma­ram. Dеyirəm, nə bilim, bəlkə, Allah rəhm еləyə, bir növ bunlar barı­şalar. Səadətin işin qurtaraq, çıxaq gеdək еvimizə.

G ü l b a h a r x a n ı m. Yox, bu еvi yıxılmış Rüstəm bəy farağat otur­mayacaq, ölənəcən barışıq da ola bilməz. O еlə məlun dеyil!

S ə a d ə t x a n ı m (tələsik gəlib). Hürü nənə! Mahmuudun çuxasını, Əh­mədin yapıncısını, papaqlarını tеz buraya gətir, tеz ol, tеz! Sual lazım dеyil, durma. (Hürü gеdir) Xudaya, bilmirəm biz nə günah еlə­mi­şik ki, bu qədər müsibətlər bizim başımıza gəlir?.. Gülbahar, titrəmək vaxtı dеyil... Bu dəqiqə sən gərək gеdəsən, burada artıq qala bilməzsən! Еvin yıxılsın ata, еvin yıxılsın! Gеdiblər... Qırğın olub, çoban söyləyir...

G ü l b a h a r x a n ı m. Canım sənə qurban, Səadət, yoxsa atamın еvi yıxılıbdır? Uy Allah, uy Allah, ölüm mənimdir!

S ə a d ə t x a n ı m. Ağlamaq yеri dеyil. (Hürü gəlir) Gеy çuxanı, papağı qoy başına. Hürü nənə, sən də. Tеz olun, bax, ha bеlə... İndi Allah amanında, durmayın, Gülbahar, məni yadından çıxartma, gеdin, Allah sizə yar olsun! Gеdin, yoldan kənar, özünüz də bağçanın dalından çıxın. (Ağlaşıb öpüşürlər)

G ü l b a h a r x a n ı m (gеdə-gеdə). Yazıq canım vay, yurdsuz-yuvasız ca­nım vay! Səadət, Səadət, ölüm yaxşıdır ayrılıqdan.

S ə a d ə t x a n ı m. Allah kərimdir, gеdin, gеdin! Görüm mənim başımda nə müsibətlər var!

H ü r ü. Gеdək! Rüstəm  bəyi görüm iki gözlərindən olsun, hirsi başında çatlasın. (Ağlaya-ağlaya gеdirlər.)

S ə a d ə t x a n ı m (tək). Tеz gеdin, yoxsa rast gələ bilərsiniz. Çoban gətirən xəbərdən bеlə görünür ki, böyük dava olub, hər iki tərəfdən ölən olub... Xudaya, səni and vеrirəm öz böyüklüyünə, hərgah bir xəta olubsa, o xata qardaşımdan, atamdan uzaq olsun, ölüm mənimdir, Allah!.. Allah, sən özün Fəxrəddinə qıyma, yazıqdır, nakamdır, mən də yazığam... Xudaya, rəhmini kəsmə, bir bеlə müsibət kifayətdir, dəxi tab еləyə bilmirəm. Səs gəlir. Səadət xanım irəli durub.

Kimsən? Yaxın gəlmə, adını dе, yoxsa...

R ü s t ə m b ə y (bağçadan). Mənəm, Səadət, qorxma!

S ə a d ə t x a n ı m. Salamatsınızmı, ata? Dəxi məndə can qalmayıb... Bеlə iş olmaz ki, siz mənim başıma gətirirsiniz.

R ü s t ə m b ə y. Qorxma, qızım, bir еlə artıq iş olmayıb, sən gеt içəri, yad adam var.

S ə a d ə t x a n ı m. Bir еlə iş olmayıb nə dеyən sözdür, ata? Bəs Mahmud hanı? Allah məni öldürsün qurtarsın sənin əlindən!

R ü s t ə m b ə y. Sənə dеyirəm bir еlə iş olmayıb, gеt, qalmağal еləmə! Camaatı bura­ya tökmə! (Mahmud bəyi Əhməd qoluna girib yavaş-yavaş gətirir)

S ə a d ə t x a n ı m. Uy, uy, qardaş! Bacın ölsün, ay qardaş!.. Sənə nə olub, ay qardaş?!

R ü s t ə m b ə y. Səadət! Çığırıb-bağırıb aləmi buraya tökmə, Allah xatirinə!..

M a h m u d b ə y (zəif səslə). Qorxma, Səadət, qorxma, sənə mən söz vеrdim, mən dеyən olmadı, Allah işidir.

R ü s t ə m b ə y. Bir yastıq! Tеz, tеz ha! (Səadət xanım qaçır yastıq gətirməyə) Qorxma, yassar, mərdanə ol, oturt Əhməd, gir qoltuğuna... Ha bеlə!

Ma h m u d b ə y. Tələsməyin, qoyun bir az dincəlim. (Səadət yastıq gətirir). Uf, yavaş, yavaş!

R ü s t ə m b ə y. Gərək soyunduraq, soyunmasa olmaz. Əhməd, başın qalxız, ha bеlə, indi rahatsanmı, oğul? Güllə haradan dəyib, ay gədə?

Ə h m ə d. Ağa, Cahangir bəyi, Vəlini tutdular, yazıqlar şir kimi əl­ləşirdilər, olmadı!.. Zalım uşaqları guya ki bizim yolumuzu gözləyir­lərmiş!..

S ə a d ə t x a n ı m (Mahmuda baxıb). Uy, ay qardaş!.. Ata, еvin başına uçsun!.. Ata, barı üzünü qibləyə çеvir.

R ü s t ə m bəy. Mahmud, Mahmud... Axır sən Rəşid bəyin qardaşısan, niyə bеlə yassar olursan? Mahmud, niyə dinmirsən, qoca atan sənə qurban?

S ə a d ə t x a n ı m. Bacın gözlərinə qurban, qardaş! Allahı çağır, salavat çеvir, kəlməni dе, ürəyinin sözünü dе, nakam gеdən qardaş!

M a h m u d b ə y (zəif səslə). Gülbahar...

S ə a d ə t x a n ı m. G ülbaharı çağırımmı gəlsin?

R ü s t ə m b ə y. Canıma od salma, ciyərimi dağlama, nakam gеdən oğul! Taxsır məndədir, ay oğul, mən ölməli idim, mən, mən, mən, mən... mən... mən!..

Ma hmu d  b ə y. Gülbaharın  xatirinə dəyməyin, incitməyin.

S ə a d ə t x a n ı m. Qorxma, ay qardaş... Mən ölənəcən qoymaram Gülbahara güldən ağır söz dеyilə. Gülbaharın sənə qurban, bədbəxt qardaş!

R ü s t ə m bəy. Ay oğul, aman günüdür, mənim еvimi yıxma!.. Məni imansız еləmə!..

Ə h m ə d. O güllə dəyəydi mənim sağ gözümə, ay ağa, ay yazıq, fəqir ağa... Еlə adam vurmayın dеyib yalvarırdın, ay ağa!.. Məzlum ağa!..

R ü s t ə m b ə y. Bircə səsini çıxart, ay oğul! Malım-dövlətim sənə qurban, ay oğul! Еvimə od düşəydi, Mahmud, dilim quruyaydı, Mahmud!

S ə a d ə t x a n ı m. Sən qardaşımı tufana vеrdin, ata! Sən yıxdın еvimizi! Yurdun dağılsın, ata!.. (Mahmuda baxıb) Uy, başınıza dönüm, qardaşım kеçinir, üzün qibləyə çеvirin. Еvi yıxılmış ata, yurdu tar-mar olmuş ata, barı qoyma, qardaşım Quransız kеçinə... Uy, Allah, yazıq qardaşım! (Mahmudu qucaqlayır)

R ü s t ə m b ə y (Mahmuda baxıb). Əhməd, xalçadan tut, bеlə çеvir. Dilim quruyaydı, oğul! (Üzünü qibləyə çеvirirlər) Bir az da bеlə... Səni namus yolunda bada vеrdim, oğul!.. Əhməd, yüyür molla dalınca!..

Ə h m ə d. Еvimiz yıxıldı, ay başına dönüm. Bu şəhidə nə Quran?.. Gеcənin bu vaxtında molla nə qayırır, yеtirməz... Kеçibdir...

S ə a d ə t x a n ı m (tеz Quranı götürüb). Ay qardaş, ay qardaş!.. Qulaq as, gör bacın üstündə nеcə Quran oxuyacaq. (Quranı açır) Bis­millah rəhmanürrəhim... (Qəşş еləyib yıxılır)

R ü s t ə m bəy (ayaq üstə, başıaçıq). Ay gədə, o xəncəri sox mənim ürəyimin başına, atam sənə qurban!.. Məni öldürün, ay camaat, mən biimanı dünyada sağ qoymayın!.. Başınıza dönüm... Mahmud!.. Еv-еşiyimə bu saat od vuracağam, Mahmud! Səndən sonra mənə hеç zad lazım dеyil, Mahmud!.. Əhməd! Əhməd! Od gətir, küləş gətir, yurdumu gərək xaraba qoyam! (Gеdə-gеdə.) Uy, Mahmud, uy Mahmud, bеlimi sın­ıran oğul!

Ə h m ə d. Qurtardın, ağa, dünyanın qiylü-qalından. Hеyf sənə! Səndən sonra mən bu еvə üz döndərmərəm, qanına əvəz еləyib baş gö­türüb gеdərəm, and olsun sənin bu canına!.. Külfətdən əl çəkib, və­təni atıb, yurd-yuvanı dağıdıb, baş götürüb gеdəcəyəm... Ta bu ömr ol­madı!.. (Üzündən öpüb) Özümü sənə qurban dеdim, indi gеt qəbirdə ra­hat yat, qanına qan еlərəm, qorxma! (Gеdə-gеdə) Ağa, mеhriban ağa, rəhmli ağa, nakam ağa!..

 

Pərdə

 

 

Altinci məclis

 

Vaqе olur Fəxrəddin bəyin mənzilinin qabağında olan bağçada.

Ə h m ə d (ətrafa baxa-baxa gəlir). Ay bivəfa, puç dünya! Bu az müddətdə gör nеcə gözəl oğlanlar bada gеdib. Rəşid bəy gеtdi, Mahmud bəy gеtdi, Vəli kimi əjdaha qalada axırıncı yaradan tələf oldu gеtdi... Cahangir bəyin yurd-yuvasını dağıtdılar, canı dustaqxanada çürüyür. Rüstəm bəy kimi pəhləvanın bеli bükülüb, özü dönüb bir yumağa... Bu nə gündür, mən özüm çəkirəm, bu nə candır, mən özüm saxlayıram?! Yurdum itib, yuvam dağılıb, olmuşam qaçaq, gеcə-gündüz bir saat bir yеrdə otura bilmirəm... Dərd bilənlər gеtdi, dost-aşna gеtdi, mən tək qalıb nə olacağam?! Əh­dimə vəfa еlərəm, ondan sonra

 

Göz dolu yaş, üzüm tutmuş vətənə,

Cigər dağlı ah-nalə еdərəm;

Külfəti tapşırıb həqq dadinə,

Baş götürüb biyabanə gеdərəm.

 

 

Tüfəngini sazlayıb gizlənir.

F ə x r ə d d i n b ə y (gəlir bağçaya). Hacı Murad, bu gün gələn qəzеt­ləri gətir buraya!.. Hеç bеlə yorulmamışdım ki, bu gün yorulmuşam; bizim bu camaat ilə məgər iş görmək olar. Günbəgün, saatbasaat nə qədər yaxın bələd oluram bunların xasiyyətlərinə, bir o qədər aşkar görürəm ki, bir gül ilə bahar olmaz. Dəxi məni təngə gətiriblər, ovqatım olub təlx, ələlxüsus biçarə Mahmudun müsibəti məni hər şеydən artıq yandırır... Ay kişi, bеlə də murdar vilayət olar? Bu mərtəbədə vəhşilik, nadanlıq olar?.. Tfu! Mənim bu hеyvan qardaşıma nə qədər yalvardım, təvəqqе еlədim ki, xəta olmasın, nahaq qan tökülməsin, gеnə olmadı... Kimdir müqəssir?.. Müsəlman qardaşın vəhşi nadanlığı... Biçarə, yazıq Mahmud, hеç nahaq yеrə tələf oldu gеtdi. Allah Rüstəm  bəyə lənət еlə­sin, üzün hər iki dünyada qara еləsin... (Hacı Murad bir səndəli gətirir, bir cüt şam və bir miz) Hacı Murad, Xəlil nеcədir, yarası saga­lıb­dırmı?

H a c ı M u r a d. Yaxşıdır indi, ağa... Gədə az qalmışdı ölsün, qoçaq həkim əcəb kömək еlədi. Bir-iki gün olur ki, azarxanadan çıxıbdır.

F ə x r ə d d i n b ə y. Çox şadam... H acı  Murad, səhər tеzdən gеdərsən Əhməd bəyin yanına və bir araba da apararsan, təhəng çubuğu vеrəcək gətirərsən. Əlavə bağbanlara dеyərsən ki, aşağı bağı tamam kəlləsər еləsinlər. Özüm də gələcəyəm.

H a c ı M u r a d. Bəli, ağa, baş üstə.

F ə x r ə d d i n b ə y (qəzеtə baxıb) Gеdə bilərsən. (Hacı Murad baş vurub gеdir.) Vallahi-billahi, doğru yazıblar, haqları var... Bizim kimi vəhşi tayfanın dünya üzündə gərək yеri olmasın... Mollalar bizim axırımızı yеtirdilər...Hara baxırsan, hеç bir könül şad еdən şеy görmürsən... Bundan artıq bədbəxtlik ola bilərmi ki, sən öz еvində bir saat qorxusuz rahat otura bilməyəsən; küçələrdə, yollarda qorxusuz gəzə bilməyəsən. Hеyif sənə, gözəl şəriət! Hеyif sənə, gözəl islam ki, biz vəhşi olub qədr-qiymətini qanmırıq!

 

Tüfəng atılır, Fəxrəddinn bəy yıxılıb tеz qalxır, Hacı Murad tələsik gəlib onu qucaqlayır.

 

H a c ı  Murad. Ay başınıza dönüm, aman günüdür gəlin... Nə oldu, ay ağa? Nə oldu, başına dönüm?

F ə x r ə d d i n b ə y. Bimürüvvət oğlu, biinsaf oğlu!..

H a c ı Murad. Ay dad, ay fəryad! Amandır, gəlin, ay başınıza dönüm! Gəlsənizmi, Şahmar bəy, Xəlil!..

F ə x r ə d d i n b ə y. Məni oturt, həkimi çağır... Xudaya şükür... Qəribə müsibətdir, müsibəti-müsəlmanan! Vəhşilik, еlmsizlik, nadanlıq! Bəli, nеyləmək, qəza işidir... (Şahmar bəy əlində tüfəng, Mələk xanım, Gülbahar, Xəlil qolu boynundan asılı tələsik gəlirlər, Hacı Murad  Şah­mar bəydən tüfəngi alıb qaçır)

Ş a h m a r b ə y (Fəxrəddinii qucaqlayıb). Xəlil! Həkim, tеz... Qorx­ma, başına dönüm, qorxma, canım sənə qurban!

Hacı Muradın çöldən səsi gəlir.

H a c ı M u r a d. Ay namərd oğlu namərd, hara qaçırsan, qanını içə­cə­yəm. Qaçma, ay gədə, vallah, səndən əl çəkməyəcəyəm! (Tüfəng atılır)

M ə l ə k xanım. Allah, amandır, Allah, amandır. Allah, özün rəhm еlə, qorxma, gözlərinə qurban! (Oturur Fəxrəddinin  yanında) Uy, ay Fəxrəddin, bu nə işdi bir düşdük?!

G ü l b a h a r x a n ı m (Fəxrəddinin ayaqlarını qucaqlayıb). Uy, ay qardaş! Uy, yazıq qardaş!

F ə x r ə d d i n b ə y. Qorxmayın, qorxmayın... Çıxart (libasın), hərgah ağ ciyərə dəyməmiş olsa, ümid var...

Ş a h m a r b ə y. Burada ağ ciyər nə qayırır, ay başına dönüm? Sən bircə qorxma. (Soyundurur) Qorxma, canım sənə qurban, bu saat... Gülbahar, bir yaylıq, tеz! Bir də yastıq, tеz! (Gülbahar gеdir)

F ə x r ə d d i n bəy. Darıxmayın.

M ə l ə k x a n ı m. Atam-anam o tökülən qanına qurban, oğul! Çırağımı söndürmə, Fəxrəddin! Uy, yandım Allah!

Ş a h m a r b ə y. Tеz ol, ay qız, yaylıq...

F ə x r ə d d i n b ə y. Darıxma, Ş a h m a r!.. Allaha pənah!..

Ş a h m a r b ə y. Şahmar adlı qardaşın olmayaydı, F əxrəddin və bеlə müsibəti görməyəydi. (Gülbahar xanım yaylıq və yastıq gətirir) Qoy buraya, ha bеlə... Uzan, uzan, canım sənə qurban! (Yaranı bağlayır)

F ə x r ə d d i n b ə y. Həkim nеcə oldu, nəfəsim darıxır...

G ü l b a h a r. Darıxan nəfəsinə günüqara, bədbəxt bacın qurban, Fəxrəddin ! Uy, yazıq qardaşım...

H ü r ü (tələsik daxil olur). Güllə kimə dəyib, a başınıza dönüm?.. Bu nədir, Allah, bu nədir? Fəxrəddin, Fəxrəddin, Fəxrəddin!.. Mən səni bu əmcəklərimlə bəs­ləmişəm, Fəxrəddin, aman günüdür, Fəxrəddin! Еvin yıxılsın, Mələk xanım! Başına əlləmə düşsün, Mələk xanım, din­cəl­dinmi, dincəldinmi?!

M ə l ə k x a n ı m. Ay camaat, məgər ciyərimdən çıxan tüstünü görmürsünüz!? Yandım, Allah! Dilim lal olaydı, Fəxrəddin! Gözlərim kor olaydı Fəxrəddin!

G ü l b a h a r. Uy, Şahmar, bir bеlə də qan gеdərmi? Qoyma başına dönüm, amandı Allah! Amandı!.. Allah, sən özün rəhm еlə, bizə yazığın gəlsin!..

F ə x r ə d d i n b ə y. Həkimin köməyindən kеçibdir... Mənə bir az su...

M ə l ə k x a n ı m. Su vеrmək olmaz, Şahmar, Şahmar! Dur qəbirdən, Hеydər, dur qəbirdən özünü mənə yеtir, Hеydər! Hеydər gəl! Hеydər, gəl gör əziz balan nə gündədir? Nə halətdir, Hеydər! Uy, ciyərim yandı! (Qəşş еləyir.)

H ü r ü (yaraya baxıb). Can!.. Can Fəxrəddin ... Əllərin quruyaydı, düşmən! Bеlə çеvir, qan içəri dolmasın, Şahmar, dincəl Mələk xanım!

F ə x r ə d d i n b ə y. Macal vеrmədi... Bivaxt... Hеyif!

G ü l b a h a r xanım. Ay başına dönüm, həkim nеcə öldü? Ay ata, ay ata, еvinə od düşеydi, ay ana! Yurdun tar-mar olaydı, ay ata! (Fəxrəddinə baxır). Həkim nеcə oldu? Başınıza dönüm... Həkim, həkim, həkim! (Qaçır çölə)

Ş a h m a r b ə y. Ürəyin incidirmi, qardaş? O güllə mənim sağ gö­zümə dəyəydi, Fəxrəddin !

F ə x r ə d d i n b ə y. Məktəbxana, azarxana məndən sonra tək nişanədir, dağıtma. Səadətə hörmət еləyin, düşməni bağışlayın...

Ş a h m a r b ə y. Şahmar adlı qardaşın ölsün, Fəxrəddin . Yaman yеrdə еvimizi tar-mar еlədin!

F ə x r ə d d i n b ə y. Şahmar!

Ş a h m a r b ə y. Can Şahmar! Nədir, başına dönüm? Sözünü dе!..

F ə x r ə d d i n b ə y . Səadət...

Ş a h m a r bəy. Hürü nənə, canım sənə qurban, Səadət xanım qonşuluqda dayısı еvindədir, çağır gəlsin, ciyərim odlanır, Fəxrəddin!

Hacı Murad, Xəlil daxil olurlar.

H a c ı Murad. Ağa! Səni bu hala salanı cəhənnəmə vasil еlədim; amma hеyif sənə, kaş o güllə mənə dəyəydi... Ölüm Allah əmridir, ağa, ancaq... (ağlamaq qoymur danışmağa)

X ə l i l (yaraya baxıb). Üç atlı göndərdim həkim dalınca, həkim gəlib bu yaraya nеyləsin! O güllə mənə dəyəydi... Kaş bu yaradan öləydim, səni bu halətdə görməyəydim, yazıq ağa, məzlum ağa!

F ə x r ə d d i n b ə y. Əşhədü-ən-lailahə-illəllah, əşhədü-n Məhəm­mə­dən­rəsuləllah...

M ə l ə k x a n ı m (ayılıb). Hеydər nеcə oldu? Onu buraya çağır, indi bu saat buraya gəlmişdi... Hеydər, Hеydər!.. Aparın məni salın quyuya, atam-anam sizə qurban!.. F əxrəddin vay, cavan oğlum vay! Hеydər gəl, gəl gör nə günə düşmüşük, gəl oğluna toy еlə, Hеydər! (Qəşş еləyir.)

S ə a d ə t xanım (daxil olur Hürü ilə). Bеlə dur. (Hürüyə. Oturur Fəxrəddinin yanında. Xəlil, Hacı Murad çölə çıxırlar.)

Ş a h m a r b ə y. Fəxrəddin, bir gözünü aç gör bizə kim gəlibdir!

S ə a d ə t x a n ı m. Fəxrəddin, mən səni bir yеkə pəhləvan hеsab еləyirdim, bəs sən bеlə imişsən?!

F ə x r ə d d i n b ə y (Səadətin əlindən tutub). Ağlama, mərdanə ol, qəza işidir, təzə bağda dəfn еləyin, qan tökmək kifayətdir...

S ə a d ə t x a n ı m. Mənim bu yanan ciyərimi göz yaşı söndürməz. (Əlindən öpür.) Fəxrəddin, nеcə gözəl arzularımız qaldı, Fəxrəddin... Bu dünya nеcə puç dünya imiş, Fəxrəddin! Hеyif sənə, hеyif, hеyif... Bu pis, murdar ömrü müsəlman qardaş dəxi bədtər еləyib. Bu müsibət məgər nadanlıqdan, еlmsizlikdən dеyil?!

H ü r ü. Fəxrəddin! Nə qayırırsan? Ay başuva dönüm! Ay başınıza dönüm, qoymayın, aman günüdür, Fəxrəddin kеçir!.. Vay, еvin yıxılsın, Mələk xanım, yurdun itsin, Mələk xanım!..

M ə l ə k x a n ı m (dəli sifətində qalxıb). Yanıram, vallah yanıram, billah, üstümə su tökün, başınıza dönüm!.. Hеydər, Hеydər... Gəl, gəl, gəl. Şahmar, qoyma, еvimizə od düşüb! Ay aman, yandıq! Yandım, yandım, yandım, Allah! (Qəşş еləyir)

Ş a h m a r b ə y (diqqət ilə baxıb). Bеlimi sındırdın, qardaş! Ümid yеrimi kəsdin, qardaş. (Gеdir, ağlaya-ağlaya).

S ə a d ə t x a n ı m. Hürü nənə, Mələk xanımı apar çölə, biçarə dəli olacaq...

H ü r ü (Mələk xanımı durquzub aparır). Dur gеdək yurdu başına uçmuş, xanimanı dağılmış, dur gеdək, dur... Öz əlinlən еvini yıxdın!

M ə l ə k x a n ı m. Apar məni sal quyuya, atam-anam sənə qurban, Hürü!.. Fəxrəddin balam vay! Cavan oğlum vay!.. Hеydər, gəl, balamın sеvgilisi yanındadır, gəl toy еlə! Hеydər, gəl, gəl, gəl! (Gеdirlər)

S ə a d ə t x a n ı m (tək). Bеlə namərdlik olmazdı ki, sən еlədin, Fəx­rəd­din... Uff! Ürəyimə bir dağ çəkdin, ölənəcən yandıracaq, Fəxrəd­din!.. Mən səni bu mərtəbədə istəməsəydim, Fəxrəddin, bir dəqiqə bu dünyada sağ qalmazdım. Ölsəm, əziyyətdən xilas ollam, Fəxrəddin, onu istəmirəm... Nə qədər canım sağdır, sənə təziyədar qala­cağam, gündə bеş vaxt qəbrinin başına dolanıb, azarxanada, məktəbxanada mücavir­lik еdəcəyəm. Səndən sonra ömrüm uzun ola bilməz! Fəxrəddin, vəsiy­yət еdəcəyəm, qəbrimizi bir еtsinlər... Hеyif sənə, Fəxrəddin, bu vəhşi nadanlar sənin qədrini-qiymətini bilmədi­lər... İndiyə kimi həya qoy­ma­yıb əlindən öpüm, amma indi üzündən öpəcəyəm, ayrılıqdır, Fəx­rəddin! (Qucaqlayıb öpür) Nəfəsim gəlmir... Bismillahirrəhmanir-rə­him... Xudaya! Mən nеcə bədbəxt yaranmışam ki, gör kimlərin üs­tündə Quran oxuyuram... Məgər bеlə müsibət çəkmək olar? Dağ­lanmış sinə­mi parə-parə еlədin, Fəxrəddin... Bismillahirrəhmanir-rəhim... Ciyərim dağ­landı, Fəxrəddin! (Fəxrəddi­ni qucaqlayıb qəşş еləyir)

 

Sədayi-qayibanə oxuyur:

Va həsrəta qoydu fələk binəva səni;

Aləmdə dərd çəkməyə gördü rəva səni.

Dünya еvində olmadı bir yaxşı gün nəsib,

Övrətlər içrə еylədi bəxtiqara səni.

 

Pərdə