HEKAYƏTİ-MÜSYÖ JORDAN HƏKİMİ-NƏBATAT

VƏ DƏRVİŞ MƏSTƏLİ ŞAH CADUKÜNİ-MƏŞHUR

(dörd məclisdə; ixtisarla)

 

 

 

Əfradi-əhli-məcalis

Müsyo Jordan – Həkimi-nəbatat, parisli, qırx yaşında. Hatəmxan ağa – Təklə-Muğanlı obasının bəyi, qarabağlı, altmış beş yaşında. Şərəfnisə xanım – onun böyük qızı, on altı yaşında. Gülçöhrə – onun kiçik qızı, doqquz yaşında. Şəhrəbanu xanım – onun arvadı, qırx beş yaşında. Şahbaz bəy – onun qardaşı oğlu, böyük qızının nişanlısı, iyirmi iki yaşında. Xanpəri – Şərəfnisə xanımın dayəsi, qırx yaşında. Dərviş Məstəli şah– caduküni-məşhur, iranlı, əlli yaşında. Qulaməli– onun şagirdi, iranlı, otuz yaşında.

 

 

 

Birinci məclis

 

Əvvəlinci məclis Qarabağ vilayətində min iki yüz altmış üçüncü ildə yazın əv­vəlində, novruz bayramından bir gün keçmiş Təklə-Muğanlının qışlağında vaqe olur. Şərəfnisə xanım ikinci damda ahəstə ağlaya-ağlaya yun darayır, kiçik bacısı Gülçöhrə ondan niyə ağladığını soruşur. Şərəfnisə xanım ağlamağının səbəbini demir, Gülçörəni itələyir. Gül­çöhrə yıxılıb, durub ağlaya-ağlaya anası olan dama gedir. Şəhrəbanu xanım gəlib Şərəfnisə xanımdan ağlamağının səbəbini soruşur.

 

Şəhrəbanu xanım. Şərəfnisə, ağlamaq nədir? Sənə nə gəlibdir ağlayırsan? Allaha şü­kür, atan sağ, anan sağ. Gözəl-göyçək adaxlın gözün qabağında. Yeməyin bol, geyimin bol, dəxi niyə ağlayırsan?

Şərəfnisə xanım. Ana, vallah ağlamırdım! Allaha şükür, atam sağ, anam sağ, dəxi nə var ki, ağlayım?

Şəhrəbanu xanım (gülə-gülə). Niyə demirsən ki, adaxlım da gözümün qabağında?

Şərəfnisə xanım. Adaxlım kimdir?

Şəhrəbanu xanım. Necə adaxlım kimdir? Bəs əmin oğlu Şah­baz bəy kimin adax­lısıdır? Atan iyirmi gündən sonra, Allah qoysa sizə bir toy edəcəkdir ki, tərifi tamam Qarabağda söylənəcək. İsrağagün aşnası zərdablı Qurban bəyə kağız yazırdı ki, Şamaxı çəngilərinin vədəsini alsın, toya göndərsin.

Şərəfnisə xanım. Bıy, anam nələr söyləyir. Şahbaz bəy on gündən sonra çıxıb gedir. Bilmirəm, atam kimə töy tədarükü görür.

Şəhrəbanu xanım (təəccüblə). Şahbaz gedir? Şahbaz kiminlə gedir? Nə danışır­san? Allahı sevirsən, öz yanından zad quraltma. İndi bildim ki, doğrudan da, ağla­yır­mış­san. Gerçəkdən ki, qız uşağının ağlı olmaz imiş, gözünün yaşı əlində olurmuş. De görüm, sənə kim dedi ki, Şahbaz gedir?

Şərəfnisə xanım (başın aşağı salmış). Özü.

Şəhrəbanu xanım. Yaxşı, hara gedir?

Şərəfnisə xanım. Nə bilim, Firəngəmi, Parisəmi, adı batsın, dilim də yovuşmur.

Şəhrəbanu xanım. Yaxşı, Şahbaz kiminlə Parisə gedir?

Şərəfnisə xanım. Qonağımız müsyö Jordan ilə.

Şəhrəbanu xanım. O bizim çör-çöp döşürən firəng ilə? Nədən ötrü? Firəngdə onun nə alıb-verəcəyi var? Parisdə onun nə iti azıbdir?!

Şərəfnisə xanım. Nə bilim, cahıl uşaqdır. Müsyö Jordan bey­ni­nə salıbdır ki, Pa­risdə qızlar, gəlinlər məclislərdə, yığıncaqlarda üzü­açıq oturub-dururlar. Nə bilim, başqa zadlar da çox deyibdir. İndi o də dəli-divanə olub deyir ki, gərək gedəm bir Pa­risi görəm. Əvvəl əmim­dən rüsxət istəyəcəyəm, qoymasa, gecə atımı minib, Arazı o taya keçib, müs­yö Jordan ilə görüşüb, onunla bərabər gedib, Parisi görüb seyr edə­cəyəm.

Şəhrəbanu xanım (toxuduğu corabı yerə tullayıb, kiçik qızına üzün tutub). A qız, Gülçöhrə, get Şahbazı o biri damdan bura çağır, görüm bu necə sözdür.

 

Gülçöhrə qaçır. Bu halda qapı açılır, Şahbaz bəy içəri girir.

 

Şahbaz bəy. Əmidostu, nə var, xeyir ola?

Şəhrəbanu xanım (qaşqabağın tökmüş). Şahbaz, eşidirəm ki, Firəngə, Parisə gedirsən? Bu necə sözdür?

Şahbaz bəy (gülümsəmiş). Gedəndə nə olar, əmidostu? Gedərəm də, qayıdaram da, Şərəf­nisəyə firəng qızları başlarına örtən təsəklərdən alıb sovqat gətirərəm də.

Şəhrəbanu xanım. Hələ de görüm, sən özbaşınasan, ya sənin atan yerində bir bö­yü­yün var?

Şahbaz bəy. Əlbəttə, əmimdən izin almamış ki, gedə bilmənəm. Müsyö Jordan özü ondan rüsxətimi alacaqdır.

Şəhrəbanu xanım (acıqlı). Çox yaxşı, sən azıbsan, yolundan-izin­dən çıxıbsan, get! Mən bu saatda Hatəmxan ağanı çağırram, görüm müsyö Jordan nəçidir ki, onun qardaşı oğlunu tovlaşdırıb Parisə apa­rır? Vallah, ona bir tov tutaram ki, gəldiyi yolu da azar, özü də Parisi unudar. Çox yaxşı, sən get, mən bu saat Hatəmxan ağanı ça­ğırram görüm ki, sənin iyirmi gün toyuna qalıb, sən necə Parisə gedirsən?!

 

Şahbaz bəy başını aşağı salıb gedir.

 

Şəhrəbanu xanım (üzün kiçik qızına tutub). Gülçöhrə, get, atan damın dalında çobanlar ilə danışır, de ki, bir tez bura gəlsin, vacib işi var.

Gülçöhrə qaçır.

 

 

Pərdə salınır

 

 

 

İkinci məclis

 

İkinci məclis haman gündə əvvəlinci damda vaqe olur. Dam kilim, gəbə ilə pakizə fərş olub, bir tərəfdə un çuvalları düzülüb. Bir tərəfdə yağ dəriləri, yun məfrəşləri qo­yulubdur. Hatəmxan ağa oturub damın yuxarısında, fərş üstə. Arvadı Şəhrəbanu xanım ərinin sağ böyründə, çənəsin yaşmayıb, ağ örpək başında, həllacı samit əy­ləşibdir. Hatəmxan ağanın müqabilində qardaşı oğlu Şahbaz bəy oturub, xən­cərinin dəstəsinə sövkənmiş, müntəzirdir görsün ki, əmisi nə danışacaq. Yun məf­rəşlərin biri­sinin üstünə bir xalça salınıb, Şahbaz bəyin sol tərəfində qoyulub, üstündə müsyö Jor­dan firəngi libasında, qıçın qıçı üstə aşırıb, başı açıq, əlində barmaq uzunluğunda və yoğunluğunda bükülmüş və lülələnmiş tənbəki yarpaq­larını yandırıb çəkir. Hatəmxan ağanın böyük qızı Şərəfnisə xanım bunlardan əvvəl xəlvətcə gəlib, yük qabağında asılan kilim gərdəyin dalısına girib pusur ki, görsün, nə danı­şacaqlar. Bu halda Hatəmxan ağa üzün müsyö Jordana tutub xitab edir.

 

 

Hatəmxan ağa. Həkim-sahib, eşidirəm ki, bizim Şahbazı Firən­gistana aparırsan, bu necə sözdür?

Müsyö Jordan. Bəli, Hatəmxan ağa, bu sözü mən özüm sizə de­yə­cəkdim; çünki heyifdir, Şahbaz bəy kimi cavan və zirək və sahib-savad oğlan firəng dilini bilməyə; mən təəhhüd edirəm ki, onu Parisə aparıb, firəng dilini ona öyrədib yola salam; çün­­ki firəng dilinə çox şövqi var, tez öyrənər. İndi də mənim ilə durub-oturmaqdan bir para kəlimatı hifz edibdir.

Hatəmxan ağa (üzün Şahbaz bəyə tutub). Şahbaz, doğrudur ki, Parisə getmək istəyirsən?

Şahbaz bəy. Bəli, əmi, əgər sizin rüsxətiniz olsa, müsyö Jordan ilə gedərəm, genə sonra özüm qayıdaram, gələrəm.

Hatəmxan ağa. Nədən ötrü, balam?

Şahbaz bəy. Firəng dilini öyrənməyə, əmi!

Hatəmxan ağa. Firəng dili nəyinə lazımdır, əzizim?! Sənə la­zım olan ərəb, fars, türki, rus dilləridir ki, Allaha şükür, dövləti-əliy­yəmizin şəfqətindən açılan mədrəsə­lər­də hamısını oxuyub öyrənib­sən.

Şahbaz bəy. Əmi, firəng dili mənə çox lazımdır. Bildir ki, Tif­lisə məni arx çıxart­maq üçün izin almağa göndərmişdiniz, Allah­verdi bəyin oğlu Tarıverdi bəy Var­şavada firəng dili öyrəndiyi üçün hər məclisdə məndən hörmətli idi. Bavücudi ki, fi­rəng və türki dilindən başqa, özgə dil bilməzdi.

Hatəmxan ağa. Balam, sən hələ uşaqsan, bu zadlar tamam boş­dur. İnsana ağıl lazımdır. Bir dil artıq bilmək ilə ağıl art­maz. Adam gərək hər dil ilə olsa, filcümlə fəhm və zəmanə əhlinin adət və xəvas­sından mütəlle olsun; öz işin yola aparsın.

Şahbaz bəy. Əmi, qanmıram ki, siz necə Paris əhlinin adət və xəvassından xəbər­darsınız?

Hatəmxan ağa. Bu saatda mən sənə qandırım, balam! Mənə yəqin hasil olubdur ki, bizdə hər adət və xasiyyət var isə, əksi Paris əhlindədir. Məsələn, biz əlimizə həna qoyarıq, firənglər qoymazlar; biz başımızı qırxırıq, onlar başlarına tük qo­yarlar; biz papaqlı oturarıq, onlar başı açıq oturarlar; biz başmaq geyərik, onlar çəkmə geyərlər; biz əlimiz ilə xörək yeyərik, onlar qaşıq ilə yeyərlər; biz aşkara peşkəş alarıq, onlar gizlin alırlar, biz hər zada inanırıq, onlar heç zada inan­mazlar; bizim arvadlarımız gödək libas geyər, onların arvadları uzun libas.

Müsyö Jordan (vüqar ilə). Hatəmxan ağa, mənim qəsdim bu idi ki, Şahbaz bəyi Parisə aparıb, əvvələn, özüm onun tərbiyəsinə mütəvəc­ceh olub, firəng dilini və ülu­munu bəqədri məqdur ona təlim edib, saniyən, onu kralımıza tanıdıb, burada mənim haqqımda zahir etdiyiniz yaxşılıqların və zəhmətlərin əvəzində kraldan ona bir bəx­şeyiş alıb geri qaytaram; çünki mən kralın məxsus öz təhti-himayətində olan da­rülel­min hükəma və üləmasından və o əlahəzrətin müqərrəbi və mötəmədi­yəm; am­ma çün sizin təqriratınızdan müşəxxəs oldu ki, siz səfərin fəvaidinə münkirsiniz, ona bina­ən mənə lazım olur ki, səfərin fəvaidini müvafiqi-vaqe məsəl ilə sizə isbat edim. Əgər, məsələn, mən Qarabağa gəlməsəydim, (əlini uzadıb cibindən bir dəftər çıxarıb, açıb içində səliqə ilə düzülmüş bir neçə otları göstərib), əgər mən Qarabağ gəlmə­səy­dim, kim biləcəkdi ki, Qarabağın yaylaqlarında bu otlar mövcuddur? Hamı tapdığım nə­batatın və ələfiyyatın mahiyyətini və xasiyyətini bu qərar ilə yazıb aləmə bildirə­cəyəm.

Hatəmxan ağa (bir az fikir edib). Həkim-sahib, nə müddətə Şahbaz Parisə gedib qayıda bilər?

Müsyö Jordan. Bir il çəkər gedib-gəlməyi, ziyadə çəkməz. Bir ildən az qalsa, get­məyindən mənzur olan fayda bilkülliyyə hüsula gəl­məz; çünki ümdəsi firəng dilini öyrənməkdir.

Hatəmxan ağa (üzün arvadına tutub). Arvad, dəxi nə eləyək, qoy getsin. Papağın çevirərsən, il gələr keçər. Uşaqdır, könlü istəyir, getsin, Parisi görsün. Həkim-sahib də bir yaxşı adamdır, onun hüzu­runda bir para mərifət kəsb edər; yaxşı, yamanı gö­rər. Kraldan bəxşeyiş alar, il başında Qarabağda hazır olar, o vaxtadək biz də onun toy tədarükünə məşğul olluq, gələn kimi toyun başlarıq.

Şəhrəbanu xanım (yerindən qalxıb çığıra-çığıra). Kişi, nə danı­şırsan, sənin fikrin haradadır? İstəmirəm onun Parisə getməyin də, mərifət kəsb etməyin də, firəng kra­lından bəxşeyiş almağın da! Bu sözlər tamam bəhanədir. Şahbaz istir getsin Parisə, məclislərdə, yığın­caqlarda üzüaçıq gəzən qız, gəlinlər ilə kef etsin, danışsın, gülsün, vəssəlam!

 

 

Pərdə salınır

Üçüncü məclis

 

Üçüncü məclis yenə orada vaqe olur. Damın bir tərəfində Şəhrəbanu xanım otu­rubdur. Bir tərəfdə Şərəfnisə xanım yun darayır. Bu halda birdən qapı açılır, Şərəfnisə xanımın dayəsi Xanpəri içəri girir.

Şəhrəbanu xanım Xanpəriyə deyir ki, Şahbazın Parisə getməsinin qarşısını almaq üçün bir əlac tapsın. Xanpəri qonşuluqdakı Ağcabədi kəndindən, Qızıl­başdan gələn dərviş Məstəli şahı xəlvətcə çağırıb onun  cadusunun gücündən istifadə etməyi məs­ləhət bilir. Bu halda qapı açılır, Şahbaz bəy içəri girir.

 

Şahbaz bəy. Şərəfnisə, qadan alım, görürsən ki, əmidostum bu gün nə tufan elədi? Müsyö Jordanın yanında əmimin üstünə çır-çır çığırdı, məni də hədələdi.

Şərəfnisə xanım (tez yeriyib, əlin uzadıb hanasının dalısından bir neçə yarım səhifə kağız çıxardıb açır). Şahbaz, bu şəkilləri sən gətirib demədinmi ki, Paris qız­larının, gəlinlərinin şəkilləridir, gör Parisdə necə gözəl qızlar var? Bu qızlar, gəlin­lər tamam üzləri açıq məclislərdə, yığıncaqlarda oğlanlar ilə bir yerdə oturub-du­rurlar? Hələ mən bu şəkilləri utandığımdan əmidostuna göstərməmişəm.

Şahbaz bəy. Vallah, yox, səbəbi olar deyil, sən bilmirsən. Mə­nim tay-tuşlarım tamam mərifət sahibi olub, qulluq edib, hörmət-izzət tapıb, xoşbəxt olublar. Mən qalmışam elə bu qamışlıqla adsız, sansız.

Şərəfnisə xanım. Əvvələn, bu yalandır ki, deyirsən, kim biz­lər­­­dən mərifət ilə, qul­luq ilə xoşbəxt olubdur? Bu gördüyünüz xoş­bəxtlər tamam özgə yol ilə bəxtə ye­tişiblər. İkinci, əgər qulluq et­mək istəyirsən, get Tiflisə, orda qulluq elə. Bir azdan sonra əgər is­təyirsən, get başqa şə­hərlərə ki, əl çatsın, ün çatsın. Parisə bizlərdən nə gedən var, nə gələn var!

Şahbaz bəy. Doğru deyirsən, amma adamın hər işdə gərək vasi­təsi olsun. Tiflisdə və o biri şəhərlərdə məni tanıyan yoxdur. Mənə kim vasitə olub məni qulluğa qoy­du­racaq və hörmət tapdıracaq? Amma bu firəngi bir yaxşı adamdır, məni də sevir, ocağımızı tanıyır. Bu məni Parisə aparıb firəng dilini öyrətməkdən və krala tanıt­maqdan məşhur ollam, qayıdandan sonra hər yerdə yerim olar.

 

Bu halda Hatəmxan ağa qaim səs ilə Şahbaz bəyi çöldən çağırır. Şahbaz bəy tez damdan gedir.

 

 

Pərdə salınır

 

Dördüncü məclis

Məstəli şah. Səlam-əleyküm!

Şəhrəbanu xanım (başın yuxarı qovzuyub). Əleyküməssəlam, baba dərviş, xoş gəldin! Gəl otur.

Məstəli şah(oturub). Xanım, mənə nisbət nə qulluğunuz var? Buyurun, can-baş ilə bitirməkdə müzayiqə yoxdur!

Şəhrəbanu xanım. Baba dərviş, bir cüzvi, yüngül işdən ötrü sə­nə zəhmət ver­mişəm! Mətləb budur ki, bizim Şahbaz lap yolundan azıb: bir firəngi qonağımız var, xə­yalındadır ki, ona qoşulub Paris şə­hərinə getsin, mənim bu oturan, gül üzlü uşa­ğımı ki, onun addax­lısıdır, iyirmi gündən sonra toyu başlanacaq, ağlar-sızlar qoy­sun. Mən və Ha­təmxan ağa nə qədər yalvardıq, söylədik, qulaq asmadı; gərəkdir ki, bir iş edəsən ki, bizim Şahbaz Parisə gedə bilməsin və müsyö Jordan ondan əl çəksin, apar­­masın.

Məstəli şah. Xanım, bu cüzvi, yüngül iş deyilmiş, bəlkə çox bö­yük və çətin iş imiş. Gərəkdir ki, bu işdə mənim cadumun əsəri ya Pa­risin, ya müsyö Jordanın başında çatlasın?

Məstəli şah. Xanım, məsələn, əgər Şahbaz bəyə əl vursam, la­zım olar ki, onun bədəninə bir cin müsəllət edim ki, bu səfərin xəyalını onun başından çıxarsın. Amma ki, bu işdən o qorxsun, ağlına rəxnə yetişsin, ya azarlasın, ya çolaq olsun, çünki çox uşaqdır, cavandır.

Şəhrəbanu xanım. Bıy, Allahı sevirsən, baba dərviş, belə da­nış­­ma, bu işlər tamam ondan ötrüdür ki, Şahbaz bir gün gözümüzdən uzaqlaşmasın. Necə olar ki, onun canına cin müsəllət olmağa razı olaq?!

Məstəli şah. Bu surətdə gərəkdir ki, divlərə, ifritələrə əmr edim ki, Parisi xarab etsinlər, altını üstünə çevirsinlər ki, Şahbaz bəy dəxi ora getmək niyyətindən düşsün, yainki Mərrix ulduzuna hökm edim ki, müsyö Jordanın boynunu vursun ki, Şahbaz bəyi aparan olmasın. Bu işin bundan başqa heç çarəsi yoxdur.

Şəhrəbanu xanım. Bu necə mümkün şeydir, baba dərviş, belə iş eləmək olarmı?

Məstəli şah. Pəh, bu mənim işimdir, xanım, nə şübhə yeridir! Han­sı işlərimi söy­ləyim? On bir il bundan irəli Araz qırağına gəlmiş­dim; istəyirdim ki, Naxçıvan və Şərur mahallarının qabağından keçib İrəvana gedəydim. Hər iki mahalın xalqı mə­nə mane oldular ki, səni qoy­manıq bu torpağa keçəsən. Ondan ötrü ki, əlində təz­kirən yoxdur. Nə qədər yalvardım-yapışdım, sözümə qulaq asmadılar. Aşağı getdim, yu­xarı getdim, olmadı; axırda lap acığım tutdu. Əcinnələrə, ifritələrə hökm etdim ki, tamam Naxçıvan, Şərur mahallarının damlarını qaldı­ıb yer ilə yeksən etdilər. Xülasə, Murova desəm, yerindən qop, qopmazmı? Araza desəm, axma, axar­mı?

Şəhrəbanu xanım (təəccübdən əlin dodağına aparıb). Allah, dər­dini əsirgə...

Məstəli şah. Xanım, gecə keçir, durmaq vaxtı deyil. İndi siz mənə buyurun görüm, müsyö Jordan havaxt gedəcək?

Şəhrəbanu xanım. On gündən sonra.

Məstəli şah.Çox yaxşı, indi mən bu saatda, xanım, sizin gözü­nü­zün qabağında Parisin heykəlin bərpa edib, burda onu pozacağam. Və divlərə və ifritələrə hökm edəcəyəm ki, haman dəqiqə Parisi yıxsınlar və on günə qədər xəbərini müsyö Jor­dana çatdırsınlar ki, Şahbaz bəyi aparmaq fikrindən düşsün.

Şəhrəbanu xanım. Vallah, bilmirəm hansına razı olam? Am­ma dəxi necə ey­ləyək? Şərəfnisə də doğru deyir, müsyö Jordan yazıqdır, yaxşı adamdır, hələ bircə bu işdə təqsirlidir ki, Şahbazı yoldan çıxarıb Parisə getməyi beyninə salıbdır. Məlum ki, Parisdə yaman adamlar var imiş. Qəza bu dərvişi bizə yetiribdir ki, bunun cadusu ilə oranı yıxdırıb xarab edirik. (Üzün Məstəli şaha tutub). Baba dərviş, buyur divlərə, ifritələrə Parisi qaldırıb altını üstünə çevirsinlər!

Məstəli şah. Baş üstə, xanım! (Üzün Xanpəriyə tutub). Xanpə­ri xala, çıx çölə, mə­nim şagirdim Qulaməliyə de ki, mənim xurcunumu tez atın üstündən alsın, gətirsin gəl­sin.

Xanpəri tez qalxıb çıxır. Qulaməli əlində xurcun Xanpəri ilə məclisə daxil olur. Məstəli şah ətrafdakıların başa düşməməsi üçün Qulaməli ilə farsca danışır.

 

Şəhrəbanu xanım. Baba dərviş, nə danışırsınız?

Məstəli şah. Məhzər oxuyuram, xanım ki, işimiz avand olsun. Divlər, ifritələr xə­bərdar olsunlar ki, nə fikrdəyəm. (Bundan sonra Məstəli şah palazı qovzuyub əv­vələn bir müdəvvər çızıq çəkir, deyir). Bu Paris şəhərinin dairəsi. (Sonra taxta­paraları bir-birinə yapışdırıb on-on iki böyük, kiçik hücrə və otaq şəklində cızığın içində evlər yapıb deyir). Bu da Parisin imarətlərinin və evlərinin şəkli. (Sonra üzün Şəhrəbanu xanımə çevirib). Xanım, buyurursunuzmu Parisi gün-gəyə­kün etdirim, altını üstünə çevirtdirim?

Şəhrəbanu xanım. Bəli, dəxi necə edək, Allah səbəbkara bəla ver­sin! Qurunun oduna yaşlar da yanacaq, biçarə parislilər bizə bir zad etməmişdilər. Bunun babalı olsun oların qızlarının, gəlinlərinin boy­nuna ki, məclislərdə həmişə oğlanlar ilə, kişilər ilə bir yerdə üzüaçıq oturub, söhbətə və ixtilata məşğul olub, xalqı azdırıb yoldan çıxar­dır­lar. Baba dərviş, işinə məşğul ol.

Məstəli şah. Xanım, divlərin əl muzdunu, ənamını kərəm edin!

Şəhrəbanu xanım. Doğru deyirsən, baba dərviş! Nə qədər gərək div­lərə ənam ve­rək?

Məstəli şah. Artıq istəmirəm, nə qədər ki vədə edibsiniz, xa­nım, yüz bacaqlı.

Şəhrəbanu xanım. Baba dərviş, çox olmazmı?

Məstəli şah. Xub, min-min tümənə dəyən şəhəri xarab etdirir­siniz, yüz bacaqlı versəniz çoxdur?

Şəhrəbanu xanım (üzün qızına tutub). Şərəfnisə xanım, ba­lam, pul sandıqçasını bura gətir. (Şərəfnisə xanım tez qalxıb yükdən pul sandıqçasını alıb anasının qa­bağına qoyur, Şəhrəbanu xanım sandıq­ça­nın ağzını açır, yüz dənə təzə bacaqlı çı­xardır, deyir). Balam, Şərəfnisə, toy xərcinə dəxi heç pul qalmadı.

Şərəfnisə xanım. Neynək, ana, bir-iki yüz toğlu satarıq, genə pul olar.

Şəhrəbanu xanım. Doğru deyirsən, balam, burun-qulaq başa sədəqə. (Üzün çevirir). Al, baba dərviş!

 

 

Qızılları verir Məstəli şaha. Dərviş qızılları alır, qoynuna qoyur, tez biləklərini çırmayıb xurcundan bir kitab çıxardır, kitabı açıb vərəqləyir, bir para naxışlı səhifələrinə baxır, başını qovzuyur.

 

 

Məstəli şah. Bəli, Paris şəhəri Əqrəb bürcünün altında vaqe imiş, əməl tamamdır. Bu bürcün təsirindədir ki, bu şəhərdən heç vaxt bəla əskik olmaz... (Sonra qalxır ayağa, əlində bir dəyənək, üzün Şəh­rəbanu xanıma və qızına tutub). Xanımlar, qorx­muyun, ürəyinizi bər­kidin! (Sonra gözlərin çevirir, surətin heybətli edir, bu məntəri oxuyur. Sağına-soluna üfürür, heybətli səs ilə divləri, ifritələri adları ilə çağırır, buyuruq verir).  Ya Məlixa, ya Səlixa, ya Bəlixa! Qaldırın Parisi yerin­dən, vurun ye­rə, bu saatda necə ki mən bu heykəli vurub zirü zəbər edirəm. (Bir qədəm geri çəkilir, dəyənək ilə cızığa üz qoyub içindəki taxta­pa­ralardan yapılmış balaca evlərin və otaqların əşkalını çırpıb darbadağın dağıdır, sonra bir ləmhə dayanıb üzün Şəh­rəbanu xanıma tutur). Xanım, gözünüz aydın olsun, Paris dağıldı! Razı oldu­nuzmu?

 

Bu halda birdən damın bağlanmış qapısı taraq-taraq döyülür. Az qalır, qapı sın­sın. Müsyö Jordanın səsi iztirab halətində qapının dalı­sından məlum olur.

Dərviş Məstəli şah cəld taxtaparaları döşürüb tökür xurcu­na, atır çiyninə, girir yükün qa­ba­ğında asılan pərdənin dalısına, gizlənir.

Müsyö Jordan qapını taraq-taraq dö­yür, az qalır, qapını sındırsın, çağırır.

 

Müsyö Jordan. Hatəmxan ağa, Şahbaz bəy, qapını açın!

 

Şəhrəbanu xanım sərasimə yerindən qalxır, qorxu ilə gedir qapıya sarı. Qızı Şə­rəf­nisə xanım tir-tir titrəyir. Xanpəri dizinə çırpır, yavaş səs ilə.

 

Xanpəri. Dədəm vay, nənəm vay!

 

Şəhrəbanu xanım qapını açır.

 

Müsyö Jordan (nəfəsi tutula-tutula). Hanı Hatəmxan ağa, hanı Şahbaz bəy?

Şəhrəbanu xanım (qorxa-qorxa). İkisi də Şərəfnisənin damın­da yatırlar, bu gün il­xı­ya baxmağa getmişdilər, çox yorulmuşdular. Axşamdan yıxılıb yatıblar.

Müsyö Jordan (qaim bir səs ilə, təngnəfəs). Xanım, gərək bu saatda onlar duralar. Mən gedirəm, dayana bilmənəm. Heyif sənə, Paris, heyif sənə Tülyeri, heyif sənə, gözəl paytaxt, gözəl səltənət! Fransa bədbəxt oldu! Dimaj, Paris! Mon diyö! Mon diyö!

Şəhrəbanu xanım. Həkim-sahib, nə var, nə olub?

Müsyö Jordan. Paris dağıldı, Tülyeri yıxıldı, Fransa xarab oldu. Dimaj Paris! Dimaj Tülyeri!

Şəhrəbanu xanım. Allah, sənə şükür, yəni, Allah, dərdini əsir­gə!

Müsyö Jordan. Gözəl şəhər, gözəl səltənət! Bir türfətüleyndə viran, kəan ləm-yə­kün olubdur. Ağıl kəsmir ki, bu necə işdir, bu necə sehrdir! Setefre, mon diyö, mon diyö!

Şəhrəbanu xanım. Bu necə sehrdir? Məhər sehr ilə Paris yıxılıb? Nə deyirsiniz, həkim-sahib?

Müsyö Jordan. Əlbəttə, sehrdi, mat qalmalı işdir. Bir türfətü­leyn­də qəflətən Paris xarab olubdur.

 

Bu halda qalmaqaldan Hatəmxan ağa və Şahbaz bəy yatdıqları damdan yuxudan oyanıb, dəstpaça, köynəkcək müsyö Jordanın səsinə yüyürürlər.

 

Müsyö Jordan (onları görən kimi). Ax, gəldiniz! Hatəmxan ağa, Şahbaz bəy, sizi tarı, tez mənə at hazır edin, gərək bu saatda ge­dəm, dayana bilmənəm, özünüz də atlanın, məni Arazdan keçirdin, qa­yı­dın!

Hatəmxan ağa (heyrətlə). Həkim-sahib, nə vaqe olubdur? Belə tələsik getməyə səbəb nədir?

Müsyö Jordan (qaim səs ilə). Paris dağılıb, Tülyeri yıxılıb, Fransanın səltənəti po­zu­lub, kral avara düşüb. Bu saatda Təbrizdə out­ran ingilis konsulundan sizin di­van­bəyiniz mənə kağız yetirdi; konsul bu əhvalatı bildirəndən sonra yazır ki, Londona vacibi kağızlar ilə bu saat çapar kedir. Arazın kənarında mənə müntə­zir­dir. On iki saatadək gərək mən özümü ona yetirəm. Əgər təxir etsəm, çapar gedər, sonra mən özü­mü tezliklə yalqız krala çatdıra bilmənəm. Liu Filipp in­gilisə qaçıbdır. Mon diyö, mon diyö!

Hatəmxan ağa (təhəyyür ilə). Həkim-sahib, Parisi kim dağı­dıb­dır, kim yıxıbdır?

Müsyö Jojdan (iztirabla). Şəyatinlər, əcinnələr, divlər, ifri­tələr, bəd əməllər. Hansını deyim! Aman, Hatəmxan ağa, at hazır edin, dayanmaq mümkün deyil!

Şəhrəbanu xanım (üzünü müsyö Jordana tutub). Həkim sahib, bizim Şahbazı da aparırsınızmı?

Müsyö Jordan. Nə söyləyirsiniz, xanım, özüm başımı qoymağa yer tapmıram. Şah­ba­zı hara aparacağam! Hatəmxan ağa, amandır, tez olsun, atlanın, məni ötürün! Gərək səhərdən Araz qırağına çatam.

Hatəmxan ağa. Şahbaz, gəl gedək, görək necə edirik, bu necə iş idi oldu?

Hər ikisi damdan çıxır, dallarınca müsyö Jordan, onlardan sonra ya­vaş, pər­dənin dalısından dərviş Məstəli şah xurcun çiynində çıxır, göz­dən itir.

Pərdə salınır, tamaşa tamam olur.