Xalq yaradıcılığının vurğunu

Molla Pənah Vaqif

Həyatı haqqında

                      

Molla Pənah Vaqif Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində özünə­məx­sus mövqeyi olan qüdrətli ədəbi simalardandır. Ədəbiyyat tariximizdə Nizami və Füzulidən sonra ədəbi məktəb yaradan üçüncü sənətkardır. Onun yaradı­cılığı ədəbiyyatımızın yüksəliş tarixində yeni bir mərhələnin başlan­ğıcıdır.

Vaqif təxminən 1717-ci ildə Qazax ma­ha­lının Qıraq Salahlı kəndində do­ğul­muşdur. Əsl adı Pənah, atasının adı Mehdi ağa, təxəllüsü Vaqifdir. Yazı-pozu işlərini bacar­dığına, ziyalı bir şəxs olduğuna görə ona xalq arasında “Molla» titulu veril­miş və o, “Molla Pənah» ad-ünvanı ilə tanınmışdır.  Vaqif yüksək təhsil görmüş, ana dilindən əlavə ərəb-fars dillərini, bir sıra dini və dünyəvi elmləri kifa­yət qədər mənimsəmişdir. Onun dərs aldığı müəllimlərdən dövrünün tanınmış alimlərindən olan Şəfi Əfəndinin adı bizə məlumdur. Şairin həyatı təxminən 42 yaşına qədər Qazaxla bağlı olmuşdur.

Tarixi qaynaqların verdiyi məlumata görə, XVIII əsrin 50-ci illərinin sonlarında Qazax-Gürcüstan sərhəddində müəyyən qarışıqlıq baş verir. Bununla əlaqədar sərhəd bölgəsindən xeyli azərbaycanlı ailəsi köçüb Qarabağa gəlir və Cavanşir elinin müxtəlif yerlərində məskunlaşır. Vaqifin də ailəsi köçənlər arasında idi. Belə­liklə, Molla Pənah 1759-cu ildə ailəsi ilə birlikdə Qarabağ xanlığının Tərtərbasar nayihəsinə köç edib burada yaşamağa başlayır. Tərtərba­sarda o, məktəbdarlıqla məşğul olur. Ancaq müəyyən müddətdən sonra oranı tərk edib Şuşaya gəlir və burada məskunlaşır. Şuşada da Vaqif məktəb açaraq məktəbdarlıq fəaliyyətini davam etdirir.

Mötəbər tarixi mənbələr onu bir şəxsiyyət kimi xarakterizə edərkən şairin müsbət fərdi keyfiyyətlərinə xüsusi diqqət yetirir. Onun elmli, yazı-pozu işlərində qabil, ağıllı, uzaqgörən, bacarıqlı, təd­birli, işbilən, nəhayət, şairlikdə mahir olduğu yekdilliklə təsdiq edilir. Bu keyfiyyətləri Molla Pənahı Şuşada da çox tez tanıdır və məşhurlaşdırır. Nəhayət o, Qarabağ xanı İbrahim xanın da diqqətini cəlb edir. İbrahim xan onu saraya dəvət edib eşikağası (xa­rici işlər vəziri) vəzifəsinə təyin edir. Onun ağıl, fərasət və bacarığını görüb çox keçmədən baş vəzir rütbəsinə yüksəldir. Sarayda o, xanın ən  yaxın məsləhətçilərindən olur. H.Qa­radaği öz təzkirə­sində İbrahim xanın hərəmxanasının, onun özünün və övladlarının hər cür məişət təminatının etibarlı və inanılmış bir şəxs kimi Vaqifə tapşırıldığını söyləyir. Onu da əlavə edir ki, mü­həndislik elmini yaxşı bildiyinə görə Şuşa şəhərinin ətrafına çəkilmiş barının tikintisi və möhkəmləndirilməsinə rəhbərlik ona etibar edilmişdir.

Qarabağ xanlığının xarici siyasətinin müəyyənləşməsində, başqa xanlıq və dövlətlərlə ictimai-siyasi əlaqələrinin qurulmasında Vaqifin də bir diplomat kimi müəyyən rolu olmuşdur. O, İbrahim xanın gürcü knyazı II İrakli ilə apardığı diplomatik danışıqlarda fəal rol oynamış, bu münasibətlə Tiflisə göndərilmişdir. Şairin Tiflis möv­zusunda qələmə aldığı poetik örnəklər bu zaman yazılmışdır. Qarabağ vəzirinin Rusiya ilə diplomatik əlaqə və danışıqlarda iştirak etdiyi barədə də qaynaqlarda soraqlar vardır. Belə ki, rus çarı I Yekaterina Qafqaza general Zubovun komandanlığı ilə işğal məqsədilə böyük bir ordu göndərir. Ordu Salyana gəlib çıxır və buranı zəbt edir. Bu zaman İbrahim xan  danışıqlar aparmaqdan ötrü onun yanına oğlu Əbülfət xanın başçılığı ilə bir nümayəndə heyəti göndərir. Həmin nümayəndə heyətinin tərkibində Vaqif də iştirak edir. Hətta rus çariçası Qarabağ xanının vəzirinə hədiyyə olaraq cəvahirata tutulmuş bir əsa göndərir. Ümumiyyətlə, məxəzlərin verdiyi məlumat Molla Pənahın qorxmaz, cəsarətli, hərbi və siyasi işlərdə səriştəli bir şəx­siyyət olduğunu göstərir.

1795-ci ildə İran şahı Ağa Məhəmməd xan Qacar böyük bir ordu ilə hərəkətə başladı. Ordunu iki yerə bölüb bir hissəsini Əliqulu xanın sərkərdəliyi ilə İrəvan üzərinə göndərdi. Digər bir hissəsini isə Qarabağ üzərinə yeritdi. Ordunun bu hissəsinə o, özü başçılıq edirdi. Şuşanı mühasirəyə alan Ağa Məhəmməd şah ciddi müqavimətlə üzləşdi, şəhəri zəbt etmək ona müyəssər olmadı. Qaynaqlar öz səhifələrində belə bir maraqlı epizodu da hifz edir: Şuşanı ala bilməyən qəzəbli hökmdar Seyid Məhəmməd Şirazi adlı şairin bir beytini məktubla İbrahim xana göndərir. Əsli fars dilində olan həmin beytin tərcüməsi belədir:

 

Fələyin mancanağından fitnə daşı yağır,

Sən axmaqcasına şişə içərisinə sığınmısan.

 

İbrahim xan məktubu cavab yazmaqdan ötrü Molla Pənaha verir. Baş vəzir məktuba Dərgi adlı şairin aşağıdakı beyti ilə ( orijinalı fars dilindədir) cavab verir:

 

Əgər məni qoruyan mənim bildiyimdir

(O) şişəni daşın qoltuğunda mühafizə edər.

 

Cavab Qacarı hədsiz qəzəbləndirir. Vaqifə qarşı kəskin şəxsi nifrət oyadır. O, Şuşanı toplardan atəşə tutmağı əmr edir. Əmr icra edilsə də, bir fayda vermir. Beləliklə, Qarabağ xanlığının paytaxtını 33 gün mühasirədə saxlayan İran hökmdarı bu cəhdin səmərəsiz olduğunu yəqinləşdirdikdən sonra Tiflisə yürüş etmək qərarına gəlir. Məqsədi bu idi ki, Tiflisi təslim etdikdən sonra qayıdıb Muğanda qışlasın və yazda yenidən Şuşaya hücum etsin. Beləliklə, yaxın zaman üçün Gürcüstanı işğal hədəfi seçən Qacar öz hərbi qüvvələrini oraya yönəldir. Çətinlik çəkmədən Tiflisi alır və şəhəri odlara qalayır. Çoxlu qənimət ələ keçirir. Ancaq bu zaman Xorasanda onun hakimiyyətinə qarşı qiyam qalxdığını eşidir. Təcili İrana qayıdır. Çox keçmədən (1796-cı ildə) rus çariçası I Yekaterina da vəfat edir. Hakimiyyət ba­şına gələn çar Pavel rus qoşunlarına Azərbaycanı tərk etmək göstərişi verir. General Zubovun komandanlıq etdiyi rus qoşunları da Azər­baycandan çəkilib gedir. Qısa və zahiri bir sakitlik yaranır.

Ölkəsində nisbi nizam yaradandan sonra Ağa Məhəmməd şah 1797-ci ildə Qarabağ üzərinə ikinci yürüşə başlayır. Bu dəfə İbrahim xan ona qarşı müqavimət göstərə bilmir. Bu, iki səbəblə bağlı idi. Əv­vələn, Qacarın hücumu qəfil və gözlənilməz olmuşdu. İkinci və daha mühüm səbəb isə o idi ki, Qa­ra­bağda quraqlıq baş verdiyindən məh­sul olmamış, qəhətlik və aclıq baş vermişdi. Yoxsulluq, aclıq və qıt­lıq o  həddə çatmışdı ki, nə camaatın, nə də xanın hərbi qüvvə­lərinin Qa­cara qarşı döyüşmək iqtidarı qal­ma­mışdı. Vəziyyətin mü­rək­kəb və çı­xıl­maz olduğunu görən İbrahim xan öz əhli-əyalını götürüb Balakənə getmiş, qayını Dağıstan xanı Əmmə xanın qonağı olmuşdu. Molla Pənah isə Qacar tərəfindən ələ keçirilmişdi. Mənbələrdə şairin ələ keçirilmə səbəbi ilə bağlı bir-birindən fərqli fikirlər mövcuddur.

Ağa Məhəmməd şah tərəfindən ələ keçirilən sənətkar gecə zin­danda qalır. Bu məqsədlə ki, səhər edam edilsin. Lakin elə hə­min gecə İran şahı öz gözətçiləri Səfərəli bəy və Abbas bəy tərəfindən qətlə yetirilir. Səhərisi Vaqif zindandan azad olunur. Bu mühüm və gözlənilməz, həm də ibrətli hadisə münasibətilə MollaVəli Vidadiyə müraciətlə məşhur “Bax” rədifli qəzəlini yazır.

Molla Pənah Qacarın əlindən xilas olsa da, Məhəmməd bəy Cavanşirin əlindən qurtula bilmir. İbrahim xanın qardaşı oğlu Məhəm­məd bəy Cavanşir əmisinin yoxluğundan istifadə edərək Qarabağ  xanlığını ələ keçirir. O, əvvəllər Vaqifə səmimi münasibət göstərsə də, hadisələrin sonrakı gedişi bu müna­sibətin zahiri xarakter daşıdığını, həqiqi olmadığını göstərir. Qaca­rın ölümündən cəmi bir neçə gün sonra sənətkar öz oğlu Əliağa (bəzən onun adı Qasımağa şəklində xatırlanır) birlikdə öldürülür.  Xanlığı əlində saxlamaq istəyən Məhəmməd bəy İbrahim xanın ən yaxın və nüfuzlu tərəfdarı kimi Vaqifi aradan götürməyi lazım bilmişdir. Sənətkarın ölüm tarixi 1797-ci ilə təsadüf edir. Bu zaman onun səksən yaşı var idi. Qəbri Şuşadadır.

 

Yaradıcılığı haqqında

 

 

 Vaqifin bədii irsi bütöv şəkildə bizə çatmamışdır. Lakin əldə olunanlar şairin əsərlərinin  mövzusu, ideya-məzmunu, bədii xüsusiyyətləri və s. barədə ətraflı fikir söyləməyə material verir.

Sənətkarın bəhrələndiyi janrlar o qədər də çox deyildir. Bunlar konkret olaraq aşağıdakılardır: qoşma, təcnis, qəzəl, müxəmməs, müstəzad və müəşşər. Göstərilən janrlardan qoşma və təcnis xalq ədəbiy­yatının, qalanları isə klassik poeziyanın poetik şəkilləridir.

İş burasındadır ki, müəllif öz novatorluğunu, əsasən, qoşmalarında – xalq ədə­biyyatına məxsus janrda  təsdiq edə bilmişdir. Yazılı ədəbiyyata aid janrlarda isə onun poeziyası məzmun, ifadə tərzi, ideya-bədii keyfiyyəti ilə sələflərindən xeyli fərqlənsə də, orijinallıq keyfiyyətini tam şəkildə bərqərar edə bilmir. Bu yolda şair bir ənənəçi olaraq qalır. Ədəbiyyatımız tarixində Vaqifin söz xəzinəsinə ayrıca mərhələ hüququ qazan­dıran, onu ədəbi məktəbə çevirən, ilk növbədə, qoşmalarıdır.

Vaqif lirikasının əsas xü­susiy­yətləri millilik, xəlqilik, realizm, sadəlik və nikbinlikdir. Millilik, xəlqilik, realizm və sadəlik sənətkarın yaradıcılığının ən mühüm əlamətlərindəndir. Həm də onu sələflərindən fərqləndirən, ona ədəbi məktəb yaratmaq imkanı verən əsas keyfiyyət göstəri­ci­ləridir. Maraqlıdır ki, Vaqif poeziyasının mövzu dairəsi o qədər də əlvan deyil, nisbətən yek­nəsəq səciy­yə­yə malikdir. Həm də onun üzərində dayandığı, isnad etdiyi, seçdiyi aparıcı mövzuların özü ənə­nəvi yolun davamı kimi görünür: məhəbbətin, gözəlin və insan gözəlliyinin tərənnümü.  Vaqifin bədii təfəkkürünün və qələminin qüdrəti ənənəvi mövzunun istər forma-şəkil əlamətlərini, istərsə də mahiyyət-məzmun tərəfini köklü şəkildə dəyişə bilmə­sindədir. Yəni şair həm klassik poeziyanın ənənəvi janrlarını yeni janrla əvəz etdi (qoşma ilə), həm deyim tərzini və ifadə üsulunu təzələdi, həm bədii metodu dəyişdi, həm də ma­hiyyəti mücərrədlikdən xilas etdi, ona yeni, real məzmun verdi. Bununla da estetik idealın köhnə, ənə­nəvi məzmununa da yeni təravət gətirmiş oldu. Əlbəttə, bunlar deyildiyi kimi, millilik, xəlqilik, realizm və sadəlik element­lərinin vəhdəti və təzahürü hesabına baş verdi. Deyilən fikirlərin konkret nümunələrlə təsdiqinə diqqət yetirək.

Sələflərdə gözəl obrazının cinsi mənsubiyyətində şərtilik vardır.  Yəni, ümumiyyətlə, insan gözəlliyindən söhbət gedir. Tə­riqət meylli poeziyada bu çalar özünü daha üstün şəkildə göstərir. Va­qif­də isə məhz qadın gözəlliyindən danışıldığı dərhal anlaşılır:

 

Bulut zülflü, ay qabaqlı gözəlin,

Duruban başına dolanmaq gərək,

Bir evdə ki, belə gözəl olmaya,

O ev bərbad olub talanmaq gərək.

 

Əndamı ağ gərək, sinəsi mərmər,

Siyah zülfü qamətinə bərabər,

Qoynu içi guya müşk ilə ənbər,

Basdığı torpağı yalanmaq gərək.

 

Ümumiyyətlə, Vaqif gözəli sələflərindən fərqli olaraq mücərrəd­likdən qurtarır, “ülvilik səltənətindən endirir” (A.Dadaşzadə). Eyni zamanda abstrakt məkanı Yer üzündəki konkret məkanla əvəz edir. Be­ləliklə, məkani mənsubiyyətdə də milliləşmə baş verir. Artıq Qaza­ğın, Qarabağın, Kür qırağının, Açıq­başın, Tiflisin gözəlləri təsvir obyektinə çevrilir:

 

Bir bölük yaşılbaş sonalar kimi,

Yığılıb gəlibdir Qazağa qızlar…

 

 

Sələflərdə gözəl dəqiq ad-ünvanı yoxdur. O, ünvansızdır. Əgər sənətkar onu hər hansı bir adla təq­dim edirsə də, bu ad dəqiq ünvan kəsb etmədən mücərrət yozumun içərisində əriyib itir. Ümumi an­lamda dərk  olunan məşuq, gözəl təsiri bağışlayır. Vaqifdə isə gözəllər real ad-ünvan daşıyır. Şairin “Şamama”, “Zeynəb”, Fatimə, “Pəri”, “Yetər” və s. rədifli qoşmaları bu mənada xüsusi maraq doğurur. Rədifindən konkret və real həyat adamlarına həsr edildiyi aydın görünən bu qoşmalarda, o cüm­lədən “Ey üzü gül, qəddi tuba, Safiyə» misrası ilə başlayan “Dönmüş” rədifli şeirdə (şeir Safiyə adlı qıza həsr olunmuşdur) milli müəyyənlik, xəlqi çalar bədii mətnin məzmununda aş­kar sezilir.

Sələflərdə gözəlin libası, pal-paltarı, geyim elementləri diqqət mər­kəzində deyil. Əgər hansısa paltarın, zahiri qiyafə əşyasının adı çə­ki­lirsə də, bu, epizodik səciyyə daşıyır, bədii mətnin ideya-estetik sis­te­min­də və semantikasında ötəri görünür. Təfərrüatın təqdimində yar­dım­çı rol oynayır, stimullaşdırıcı faktora çevrilə bilmir. Vaqifdə isə gö­zəl başdan-ayağa libası, geyim əşyaları ilə təs­vir olunur. Bir sözlə, sənətkar poetik obrazı milli ornamentlərlə bə­zə­yir. Onun gözəlinin geyimindən nümunələr: carğat, gülə­bə­tin köynək, kətan (Vaqifdə bu, parça yox, paltar anlamındadır), qara­car­ğat, kəlağay,  qəsabə, tirmə şal, diba, nimtənə, cıqqa, to­mağa, yaylıq və s. Göründüyü kimi, bunlar sırf milli (və ya milliləşmiş) geyim-əşya elementləridir. Deməli, XVIII əsr şairi poetik obrazı milli qiyafədə təqdim edir. Onun libasından milli mənsubiyyəti bəlli olur. Mücərrəd qiyafə real milli libasla əvəz edilir:

 

Ucu əşrəfili, bulut kimi sac,

Dal gərdəndə hər hörüyü bir qulac,

Kəlağayı əlvan, qəsabə qıyğac,

Altından cunası, hayıf ki yoxdur!...

 

Laçın təki başda ala tomağa,

Yaşmağı tutmaya dişə, dodağa,

Cəllad kimi durub qabaq-qabağa

Baxıb can almağı, hayıf ki, yoxdur.

 

Maraqlıdır ki, sənətkar obrazı nəinki kəlağayısı, qəsabəsi, cu­nası, tomağası, hətta yaşmağı ilə göz önü­nə gətirir. Onu bütünlüklə həyatiləşdirir, milliləşdirir. XVIII əsr (və orta əsrlər) Azərbaycan mü­hitində hamının hər gün rast gəldiyi qadını təsvir edir.

 

 

 

 

Vaqifin demokratikliyi başqa bir məsələdə də özünü büruzə verir. O, gözəli orta əsrlərin islami tələblərindən fərqli olaraq pərdəsiz, niqabsız, yəni təbii görkəmi ilə görmək istəyir:

 

Mən sənə olmuşam didar aşiqi,

Sən üzünü bürüməyin nədəndir?

Şirin sözlərinin çox müştaqiyəm,

Danışmayıb kiriməyin nədəndir?

 

Əlin dalda tutub, başın yanında,

Hərgiz tel görünməz qaşın yanında.

Mənim kimi bir sirdaşın yanında

Qayım-qayım sarınmağın nədəndir

 

Sənətkarın əsərlərində novatorluğun, daha doğrusu, milliliyin və xəlqiliyin bir təsdiqi də etnoqrafik elementlərin çoxluğudur. Bu mənada Kür qırağı, yəni məhəlli gözəllərlə əlaqəli “Hayıf ki, yoxdur! ” və “Bu yerdə” rədifli qoşmaları diq­qəti cəlb edir.  Şair bu qız-qadınları məhəlli xüsusiyyətləri ilə təq­dim etməkdə xüsusi məharət nümayiş etdirir:

 

Bu diyarda kəlağay yox, katan yox,

Sinəm buta, müjgan oxun atan yox,

Sərxoş durub bir nəzakət satan yox

Heç sövdagar fayda bulmaz bu yerdə.

 

Bəzək bilməz bu diyarın göyçəyi,

Tanımaz al carqat, zərrin ləçəyi,

Ağ buxaq altından həlqə birçəyi

Tər məmə üstündə salmaz bu yerdə.

 

Təsvirdəki sadəlik, təbiilik, dilin aydınlığı, duruluğu göz önündədir. Bu, xəlqiliyin ilk göstəricisidir. Bundan sonra kəlağay, katan, carqat, ləçək kimi geyimlər sırf milli-etnoqrafik ovqatdan xə­bər verir. Aşiqə buta verilməsi də folklor yaddaşından gələn əlamətdur. “Zərrin ləçək”, “həlqə birçək” ifadələri şeirdə təbiiliyin xəlqi görünən elementləri kimi diqqəti cəlb edir.

“Hayıf ki, yoxdur! ” qoşması əvvəldən sona qədər bədii təzad üzərində qurulmuşdur. Bu şeirin yazılmasının səbəbi ilə bağlı belə bir rəvayət də var: Deyilənlərə görə, İbrahim xan öz atlıları və vəziri ilə birlikdə Kür qırağındakı obalardan birinə düşür. Xanın getməsi uzanır. Yerli əhali onlara qulluq etmək əziyyətindən xilas olmaq üçün xanın saraya qayıtmasını tezləşdirməyi Vaqifdən xahiş edir. Ağsaqqalları dinləyən Vaqif xanda Şuşaya dönmək həvəsi oyatmaq məqsədi ilə bu qoşmanı yazır və onun məclisində müğınniyə oxudur.

Hər iki şeirdə təsvir olunanlar kənd, elat qızlarıdır. Onlar sadə, bər-bəzəksiz, iş-güc adamlarıdır. Vaqifin başqa şeirlərində tərənnüm etdikləri isə, əsasən, elitar qadınlardır.

Sənətkar Qazaxdan, yəni qohum-əqrəbasından, doğmalarından uzaqda yaşasa da, dostu M.V.Vidadi kimi qəriblikdən, qürbətçilikdən gileylənməmişdir. Onun bizə gəlib çatan şeirləri içərisində bu motivlə səsləşən “Durnalar” qoşmasıdır. Əlbəttə, bu, bədii ədəbiy­yatda geniş yayılmış mövzulardandır. Vaqifin qoşması  bu mövzuda yazılmış şeirlər içərisində öz mükəmməlliyi və gözəlliyi ilə seçilir.

Sənətkarın məşhur şeirlərindən biri M.V.Vidadi ilə deyişmə­sidir. “Ağlarsan” rədifli bu deyişmə hər iki müəllifin nisbətən irihəcm­li əsərlərindədir. Deyişmə hər iki şəxsiyyətin dünyaya baxışının bəzi cəhətlərini, həyata, yaşayış tərzinə, dünya və axirət məsələlərinə və s. münasibətlərini  müəy­yən­ləş­dirmək üçün gərəkli material verir.

“Bax” qəzəli və “Görmədim” müxəmməsi sənətkarın bizə məlum son şeirləridir. Hər iki poetik nümunədə şair bir növ özünün sürəkli yaradıcılıq ənənəsindən kənara çıxır. Yəni o, şən, şux, həyatdan zövq-səfa duymağa çağıran, gözəlləri mədh edən yaradıcı şəxsiyyətə bənzəmir. Birinci şeirdə müəllif dünya hadisə­lərinin ağılagəlməz, gözlənilməz gedişatından ibrət almağa, zalımın zülmünün yerdə qalma­yacağına inam bəsləyən, nəsihətçiyə, ikinci şeirdə isə bütövlükdə cəmiyyətə, bəşəri xilqətə, onun başdan-başa şərə bürünmüş xislətinə və əməlinə qarşı üsyan edən ittihamçıya bənzəyir. Özünü bəşərin cinayət səhrasında tənha hiss edən sənətkar hər iki lirik əsərdə son olaraq Allaha, onun rəsulu Məhəmmədə (ə.s.) və “ali-əbaya” üz tutmağı, onlara sığınmağı yeganə çıxış yolu hesab edir.

“Bax” qəzəli deyildiyi kimi, Qacar öldürüldükdən və Vaqif həbsdən azad edildikdən dərhal sonra M.V.Vidadiyə müraciət tərzin­də qələmə alınmışdır.

“Görmədim” yalnız Molla Pənahın yaradıcılığında deyil, ümumiyyətlə, ədəbi fikir tarixində bəşərin şə­rinə, insani cinayətlərə, ictimai varlığın eybəcərliklərinə, naqis insan ehtiraslarına, nəfsi istək və əməl­lərə qarşı yazılmış ən kəskin ittiham şeirlərindəndir, ictimai lirikanın dəyərli örnəklərindəndir. Müxəm­məs əruz vəzninin rəməl bəhrindədir. Burada sanki müəllif yalnız bütün sosial gerçəklikdən deyil, öz yaradıcılığından, ömrü boyu yazdıqlarından, orada təbliğ və təlqin etdiyi fikirlərdən də imtina edir. Həyatı boyu vəsf etdiyi insan gözəlliyindən yox, insan şərindən və eybəcərliyindən söhbət açır.

 

                                 Mən cahan mülkündə, mütləq, doğru halət görmədim,

Hər nə gördüm, əyri gördüm, özgə babət görmədim.

Aşinalar ixtilatında sədaqət görmədim,

Biətü iqrarü imanü dəyanət görmədim,

Bivəfadan lacərəm təhsili-hacət görmədim.

 

Şair bəşəri bir küll halında seyr edir, onun istək və əməllərini sadalayır və göstərir ki, sultandan  gədaya, əqidə yolçusu sayılan dərvişə qədər hər kəs dünya malının əsiridir. Da­nışılan sözlərin hamısı yalan və böhtandan ibarətdir. Deyilənlər bütünlüklə hiylə, fitnə fənnidir. Onlarda gözəllik varsa da, bu, zahi­ridir. Niyyətlər, sözlər və əməllər ancaq pul, sərvət, mal-dövlət qazan­mağa yönəlmişdir. Nə başçılar layiqli əməl sahibi, nə də itaətkarlar dürüst itaət əhlidir. İxtiyar sahiblərinin insafı və səxavəti, insaf və səxavət sahiblərinin isə sərvəti, pulu yoxdur. Yəni xeyirlə şərin yeri tərsinə düşmüşdür. Cəmiyyət üzvlərinin bədxahlığa, pisliyə yön alması şairi sarsıdır. O, görür ki, nə yaxşılıq etməyin faydası, nə kiminləsə səmimi dostluğun aqibəti yoxdur. 

 

Xəlqi-aləm bir əcəb düstur tutmuş hər zaman,

Hansı qəmli könlü kim, sən edər olsan şadiman,

O sənə, əlbəttə ki, bədguluq eylər, bigüman,

Hər kəsə hər kəs ki, etsə yaxşılıq, olur yaman,

Bulmadım bir dost ki, ondan bir ədavət görmədim.

 

Müəllif cəmiyyətin bütün təbəqələrini, zümrələrini, mənsəbli-mənsəbsiz üzvlərini nə­zərdən keçirir. Elm, din, iman və etiqad sahibi, yəni guya əqidə, bilik, saf mənəviyyat və əməl sahibi he­sab olunanları da

təhlil süzgəcindən keçirir. Təəssüf ki, onların da “nəfsi-əmmarə” əlində “sərbəsər” əsir olduqla­rını, həqqi batil edib böyük günahlar işlətdiklərini, şeyxlərin hiyləgər, kələkbaz, abidlərin isə onlardan da betər olduqlarını görür. Heç kəsdə həqqə layiq ibadət görməyən şair belə hesab edir ki, yer üzündə ədalətdən, insafdan, xeyirxahlıqdan, sədaqətdən danışmaq mümkün olmadığı kimi, saf iman və pak etiqaddan da söh­bət açmaq mümkün deyil…

“Görmədim” müxəmməsində sənətkar cəmiyyətə qarşı müxalif və inkarçı mövqedədir. Sanki sosial bəlalara, insan fitrətin­dəki pisliyə qarşı uzun illər içərisində yığılan mənfi enerji ömrünün sonunda bir vulkan kimi püskürür.

Bu mövzuda çoxlu sayda şeirlər yazılmışdır.Vaqifin mü­xəmməsi onlardan fərqlənir, ümu­miy­yətlə, ictimai lirikanın ən kamil və ən təsirli nümunələrdən biri hesab edilir.