Əqidəsinə sadiq sənətkar

“Sığmazam” qəzəli

“Sığ­ma­zam” qə­zəli birinci şəx­sin di­lin­dən de­yi­lən mo­no­loq tə­siri ba­ğış­la­yır. Ümu­miy­yət­lə, biz Nə­simi ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da brinci şəx­sin – “mən”in di­lin­dən de­yil­miş li­rik nümunələrə tez-tez rast gə­li­rik. Sə­nət­ka­rın “Mə­nəm mən” (“Mən mül­ki cahan…”), “Ol­mu­şam” (bu rə­dif­lə şai­rin bir neçə qə­zəli var) və s. qə­zəl­ləri də bu qə­bil­dən­dir. La­kin birinci şəx­sin di­lin­dən de­yi­lən şeir­lə­ri­nin az bir qis­min­də Nə­simi “mən” de­dik­də məhz özünü nə­zər­də tutur. Bu an­la­yış daha şox, ümu­miy­yət­lə, in­san və ya in­sani-ka­mili ni­şan verir. Baş­qa söz­lə, Nə­si­mi­nin “mən”i – birinci şəx­si çox za­man in­san və ya ka­mil aşiq­dir.

“Sığ­ma­zam” qə­zəli də in­sani-ka­mi­lin di­lin­dən de­yi­lib onun ba­xış və fəl­səfi-pan­teist dü­şün­cə­lə­rini ifadə edir:

Mən­də sı­ğar iki cahan, mən bu ca­hanə sığ­ma­zam,

Göv­həri-la­mə­kan mənəm, kövnü-mə­kanə sığ­ma­zam.

Ərş­lə fər­şü kafü nun mən­də bu­lun­du cüm­lə çün,

Kəs sö­zü­nüvü əb­səm ol, şər­hü bə­yanə sığ­ma­zam.

Bu­rada iki ca­han ifa­dəsi ilə mad­di və mə­nəvi aləm, “göv­həri-la­mə­kan” de­dik­də isə bi­la­va­sitə Al­lah nə­zər­də tu­tu­lur. Belə ki, dini təf­sir və tə­səv­vür­­lər­də mə­kan­sız göv­hər Haqq-taa­laya ve­ri­lən ob­raz­lı ün­van­lar­dan bi­ri­dir. Köv­nü mə­kan dün­ya da da­xil ol­maq­la bü­tün kos­mos və onun var­lıq­ları, “kafü nun” isə ərəb­cə “kon” (ol) sö­zünü əmələ gə­ti­rən hərf­lər­dir. De­məli, in­san­da iki ca­han – həm qeyb, həm də şə­ha­dət aləmi sığır, o isə bu iki ca­hana və bü­tün kai­nata sığ­mır. Mə­kan­sız göv­hər də elə o, özü­dür. Tan­rı məs­kəni he­sab edi­lən göy, in­sa­nın qə­rar­laş­dığı məkan – yer də, xil­qə­tin ya­ran­ma va­si­təsi “ol” əmri də in­san­dan kə­nar­da deyil. Eyni za­man­da in­san şər­hə və bə­yana da sığ­mır.

Gö­rün­düyü kimi, dini-fəl­səfi şərhlərdə müt­ləq mə­nada yal­nız Allah-taa­laya aid edi­lən xis­lət­lər bu­rada in­sana ün­van­la­nır. Həm də vü­cudi-küll ilə zərrə-in­san ara­sın­dakı bu bən­zə­yiş və pa­ra­lel­lik növ­bəti mən­tiqi bə­yanla da­vam et­di­ri­lir. İn­sa­nın əzəli mən­şə­yi­nin ilahi zata bağ­lı ol­duğu, köv­nü mə­kan­dakı hər şe­yin onun əla­mət­lə­ri­nin təs­di­qinə xid­mət et­diyi, in­sa­nın da Xa­liq kimi konk­ret ni­şana sığ­ma­dığı is­rar olu­nur:

Köv­nü mə­kan­dır ayə­tim, zatidü­rür bi­da­yə­tim,

Sən bu ni­şan­la bil məni, bil ki, ni­şanə sığ­ma­zam.

İn­sanı zənn və gü­man­la ta­nı­maq olmaz. Arif olub Haq­qı ta­nı­yan və dərk edən­lər an­la­yır ki, in­san zənn və gü­man­la ta­nın­maz.

Nə­si­mi­nin li­rik qəh­rə­manı olan “Mən” (I şəxs) qə­zə­lin son­rakı beyt­lə­­rin­də özü­nün ma­hiy­yəti ilə əzəli və əbədi olan Va­ci­bin ma­hiy­yəti ara­sın­dakı fərq­siz­liyi “su­rət və məna”, “cism və can”, “sə­dəf və inci”, “qu­maşu rəxt və dükan” an­la­yış­ları ilə poe­tik izaha tə­şəb­büs gös­tə­rir. Baş­qa sözlə, adəm öv­ladı su­rətə, cis­­mə ma­lik olsa da, onun içə­ri­sin­dəki məna-ruh müt­ləq za­tın bir zər­rə­si­dir. Elə cis­min özü də Tanrı həqiqətinin müəy­yən ölçü, rəng və şək­lə ma­lik tə­za­hü­rün­dən baş­qa bir şey deyil. Ona görə də həm sə­dəf – cism, həm də onu də­yərə min­di­rən inci – ruh in­san­da qo­vuş­muş şə­kil­də­dir. Həm də o, nəin­ki al­ver­xa­naya, alqı-sat­qı mə­ka­nına, dü­kana bən­zər mad­di dün­yaya sığ­mır, eyni za­man­da, ölüm­dən son­rakı hə­ya­tın, həşr və si­ra­tın da buy­ruq­çu­­su­dur. İs­tər maddi, is­tər­sə də cis­mani ölüm­dən son­rakı hə­yat da in­sana bağ­lı­dır. İn­san müs­tə­qim mə­nada “gənci-nihan”, yəni Qu­ran­da və hə­dis­lər­də də zikr olu­nan giz­li xə­zinə – Haq­qın özü və onun hə­qi­qəti gö­rən gö­zü­dür:

Gənci-ni­han mə­nəm mən uş, eyni-əyan mə­nəm mən uş,

Göv­həri-kan mə­nəm mən uş, bəh­rəvü-kanə sığ­ma­zam.

İb­ti­dası və in­tə­hası ol­ma­yan Tan­rı həqiqəti mə­kan və za­man­dan da xa­ric­də­dir. Bun­la­rın hər ikisi xil­qət alə­minə məx­sus­dur və elə za­man və mə­ka­­nın özü də ya­ra­dıl­mış ger­çək­lik­dir. Vü­cudi-küll həm də dün­ya və za­man­da möv­cud­dur. Mülk alə­min­də hər yer­də və hər bir za­man­da onun var­lığı müt­ləq­dir. Həm də za­man və mə­ka­nın föv­qün­də­dir, bun­lara sı­ğan mə­bud deyil. Nə­si­mi­nin “Mən”i də hə­min xas­səyə ma­lik­dir:

Can ilə həm ca­han mənəm, dəhr ilə həm za­man mənəm,

Gör bu lə­ti­feyi ki, mən dəh­rü zə­manə sığ­ma­zam.

Şai­rin in­sani-ka­mili vəh­dəti-vü­cud dü­şün­cə­sinə ma­lik bir pan­­teist­dir. Onun ina­mına görə bü­tün kos­mik ci­sm­lər, fələk, gü­nəş və ul­duz­lar, həm vəhy gə­ti­rən mələk, həm də bu vəh­yin özü, dörd ünsür, beş vaxt na­maz (və ya beş duy­­ğu üzvü, is­lam­da sayı beş olan üsuli-din, beş ali kim­sənə), mə­kanı müəy­­yən­­ləş­di­rən altı cəhət, bə­rat və qədr (ta­le­lə­rin müəy­yən­ləş­di­ril­diyi, həm­­çi­­nin Qu­ra­nın ilk ayə­­lə­­ri­nin is­lam pey­ğəm­bə­rinə vəhy olun­duğu mü­qəd­dəs ge­­cə­­lər, ra­ma­zan ayı­­na tə­sa­düf edir) ge­cə­ləri – ha­mısı in­san­dır. Sə­nət­kar bu hök­­mü çox qəti və ami­ranə tərz­də, tam yə­qin­lik ha­sil et­miş kimi, bədii sö­­zün bü­tün təs­diq gücü ilə verir. Buna şüb­hə ilə ya­na­şan­ları di­lini çə­kib din­məz ol­mağa ça­ğı­rır:

Ən­cüm ilə fə­lək mənəm, vəhy ilə həm mə­lək mənəm,

Çək di­li­nüvü əb­səm ol, mən bu li­sanə sığ­ma­zam.

Zər­rə mənəm, gü­nəş mənəm, çar ilə pən­cü şeş mənəm,

Su­rəti gör bə­yan ilə, çün­ki bə­yanə sığ­ma­zam.

Zat ilə­yəm si­fat ilə, qədr ilə­yəm bə­rat ilə,

Gül­şə­kə­rəm nə­bat ilə, bəs­tə də­hanə sığ­ma­zam.

Qə­zəl­də li­rik sub­yek­tin özünü ey­ni­ləş­dir­diyi ob­yekt­lər cərgə­sin­də Musa pey­ğəm­bə­rin Al­lah­la da­nı­şıq apar­dığı Tur dağı (“Tur ilə kün­fə­kan mənəm”), alı­şıb yan­mağı ilə Mu­sanı hey­rət­lən­di­rən oda ya­nan ağac (“narə ya­nan şəcər”) və Kə­bə­dəki mü­qəd­dəs qara daş (“çər­xə çı­xan həcər”) da var­dır:

Narə ya­nan şə­cər mənəm, çər­xə çı­xan hə­cər mənəm,

Gör bu odun zə­ba­nə­sin, mən bu zə­banə sığ­ma­zam.

Qu­ra­nın 27-ci “Ən-nəml” su­rə­si­nin 6-7-ci ayə­lə­rin­də Mu­saya pey­ğəm­bər­lik ve­ril­diyi ərə­fədə, o, Məd­yən­dən Mi­sirə ge­dər­kən yol­da bir gö­yəm ağa­cı­nın qeyb­dən alov­la­nıb yan­dı­ğın­dan da­nı­şı­lır. Hey­rət­dən ça­şan Mu­saya ağac­dan onun Al­lah ol­duğu ba­rədə səda gəlir. Nə­si­mi­nin li­rik qəh­rə­­manı həm bu ağa­cın, həm onun ya­nan alo­vu­nun özü ol­du­ğunu, la­kin, əs­lin­də, bu alova sığ­ma­dı­ğını söy­lə­yir. İlahi ruh (“ruhi-rəvan”) ba­ğış­la­yıb, an­caq ilahi ruh­dan daha əzəm ol­du­ğunu iz­har edən şair, nə­ha­yət, xət­mül-ən­biya Mə­həm­­məd (s. ) pey­ğəm­bə­rin mən­sub ol­duğu tay­fa və qə­bilə ilə fər­qi ol­ma­dı­ğını, gah Ha­şimi, gah Qu­rey­şi, gah da Nə­simi, yəni in­san şək­lin­­də tə­cəl­li et­məsi qənaə­ti ilə də şei­ri ye­kun­laş­dı­rır. Nə­bi­lər sil­si­ləsi Mə­həm­məd­də (s.) qur­tar­dığı kimi qə­zəl də Nə­si­mi­nin – əs­lin­də in­sani-ka­mi­lin özünü onun tay­fa və qə­bi­ləsi ilə ey­ni­ləş­dir­məsi ilə başa çatır. Həm də o, ayətə və şanə sığ­mır ki, bu da föv­qəl­bə­şəri bir xas­sə­dir:

Gər­çi bu gün Nə­si­mi­yəm, Ha­şi­mi­yəm, Qu­rey­şi­yəm,

Mən­dən ulu­dur ayə­tim, ayətə, şanə sığ­ma­zam.

“Sığ­ma­zam” qə­zə­li­nin bü­töv­lük­də məz­munu, ter­mi­nologi­yası, dini-fəl­səfi an­la­yış­ları, rəm­zi ifa­də­ləri ilə ta­nış­lıq şei­rin təl­qin et­diyi əsas ideya və qənaət ba­rədə belə bir mü­la­hizə yü­rüt­mə­yə im­kan verir: Hü­ru­fi­li­yin poe­tik bay­raq­darı Nə­si­midə bü­tün var­lıq 4 pil­ləli hə­qi­qət­dən iba­rət­dir: 1. Allah; 2. Məna Aləmi; 3.Mad­di Aləm; 4. İnsan.

Müt­ləq, əzəli və əbədi olan 1-ci hə­qi­qət yega­nə real­lıq­dır və mak­roa­ləmi təş­kil edir. 4-cü pil­lədə da­ya­nan hə­qi­qət – in­san isə mik­roa­ləm­dir. Amma bü­tün xis­ləti, da­şı­dığı ruhi key­fiy­yəti və xas­sə eti­barı ilə 1-ci­nin yer üzün­dəki əvəz­lə­yi­cisi və hə­min mak­roa­lə­min zər­rə­si­dir. Elə buna görə də sə­nət­kar din­də Al­laha aid edi­lən bir sıra mü­hüm əla­mət və at­ri­but­ları in­sana ün­van­la­yır. Yəni “adəm” “mü­hiti-əzəm”dir (ger­çək­li­yin ən əzə­mət­lisi və ən bö­yüyü), “gənci-ni­han­dır” (giz­li xə­zinə), “kün­fə­kan”dır (“ol” de­yən və olan, ya­ra­dan və ya­ra­nan), “hə­yati-ca­vi­dan”dır (əbədi həyat), za­mana və mə­kana sığ­mır və s. De­məli, ma­hiy­yət eti­barı ilə Tan­rı hə­qi­qəti ilə in­san hə­qi­qəti ara­sın­da fərq yox­dur və fərq yal­nız so­nun­cu­nun cism şək­lin­də can, si­fətə gəl­miş zat, su­rət for­ma­sın­da məna ol­ma­sın­da­dır və onun da baş­lan­ğıcı (“bi­da­yəti”) zata bağ­lı­dır.

      Şeir­də in­san eyni za­man­da qey­bi alə­min (mə­sə­lən; mələk, vəhy, həşr, si­rat və s. ) və mad­di kai­na­tın çox­lu say­da var­lıq, ha­disə, pro­ses və ci­sm­ləri ilə ey­ni­ləş­di­ri­lir. Bir sözlə, 4-cü pil­lədə da­ya­nan 1-ci pil­lədə da­ya­nan­la ox­şar­laş­­dı­rıl­dığı kimi 2-ci və 3-cü pil­lədə da­ya­nan da 1-ci­nin içə­ri­sin­də əri­di­lir. Həm də Al­lah son­rakı pill­lərə en­di­ril­mir, ək­sinə, son­ra­kı­lar yu­xarı qal­dı­rı­lıb Xa­li­qin zatı içə­ri­sin­də həll edi­lir və ma­hiy­yət eti­barı ilə var­lıq­da vü­cudü-küll­dən baş­qa bir hə­qi­qət qal­mır